Rau mảnh cộng còn được nhiều người gọi bằng những cái tên khác như rau bìm bịp, rau xương khỉ, là một loài cây gắn liền với nhiều truyền thuyết dân gian và món ăn truyền thống. Tên gọi “mảnh cộng” xuất phát từ việc loại lá này được dùng để làm bánh cùng tên, trong khi dân gian còn lưu truyền câu chuyện về loài chim bìm bịp dùng lá cây để chữa gãy chân. Tên khoa học của cây này là Clinacanthus nutans, được công bố lần đầu vào năm 1768 tại Ấn Độ.
Rau mảnh cộng học ở bờ rào, bìa rừng, bờ mương
Cây mảnh cộng mọc thành bụi, có thể cao tới 3m, lá màu xanh thẫm, mặt hơi nhẵn, khi còn non có thể dùng nấu canh. Lá khô lại có mùi thơm đặc biệt, hơi giống cơm nếp, nên thường được sử dụng để ướp bột gạo làm bánh. Hoa mảnh cộng đỏ hoặc hồng, mọc rủ xuống ngọn, còn quả nhỏ dài chỉ khoảng 1,5cm. Ở Việt Nam, cây mảnh cộng mọc dại khắp nơi, từ bìa rừng, ven suối cho đến hàng rào nông thôn và từ lâu đã trở thành loại rau rừng quen thuộc.
Ngày xưa, rau mảnh cộng từng là nguồn thực phẩm thay thế cho bộ đội, được chế biến thành nhiều món ăn như nấu canh, xào hoặc ăn sống. Ngày nay, loại rau này thường xuất hiện trong bữa cơm dân dã với các món canh mảnh cộng nấu thịt bằm, tôm hay cua, hoặc ăn kèm lẩu cá, lẩu thịt. Vị rau có mùi thơm nhẹ, hơi lạ miệng lúc đầu nhưng lại dễ khiến người ăn nhớ mãi bởi vị ngọt thanh tự nhiên, không cần nêm bột ngọt vẫn ngọt như nước cua đồng. Ngoài ra, mảnh cộng còn được phơi khô làm trà, sắc thuốc, và đặc biệt là nguyên liệu tạo nên món bánh độc đáo: bánh mảnh cộng.
Rau mảnh cộng có thể nấu canh với tôm hoặc thịt
Món bánh này gắn liền với tuổi thơ nhiều thế hệ ở miền Bắc. Người ta giã nát lá mảnh cộng, vắt lấy nước hòa vào bột nếp, tạo nên lớp vỏ bánh xanh mướt và dậy mùi thơm lá rừng. Nhân bánh thường là đậu xanh nhuyễn trộn dừa nạo và đường cát, vừa bùi vừa béo. Khi hấp chín, bánh dẻo thơm, ngọt dịu, mang trong mình hương vị quê nhà và cả những ký ức tuổi thơ giản dị. Chị Hạnh (ở Ninh Bình) kể: “Ăn canh mảnh cộng nấu cùng cua hoặc tôm vừa thơm vừa ngọt. Rau này nhiều canxi, tốt cho xương. Nhưng với tôi, bánh mảnh cộng vẫn là món gợi nhớ tuổi thơ nhất”.
Ngày nay, tuy ít người còn làm bánh mảnh cộng, nhưng rau mảnh cộng vẫn được nhiều gia đình ưa chuộng trong các bữa ăn. Do mọc tự nhiên, số lượng không nhiều, rau thường không bày bán đại trà mà chủ yếu bán theo đơn đặt hoặc trong các cửa hàng thực phẩm sạch. Rau mảnh cộng tươi có giá chỉ vài chục nghìn đồng/kg trong khi rau mảnh cộng khô có giá tới 100.000 đồng/kg. Mùa chính của rau là từ tháng 6 đến tháng 9, khi cây mọc nhiều ở các tỉnh miền núi như Lào Cai, Sơn La, Thanh Hóa, hay Tây Ninh.
Mảnh cộng chủ yếu mọc trong tự nhiên nên số lượng không nhiều, trên chợ mạng bán cả lá tươi và lá khô
Không chỉ là một loại rau rừng, mảnh cộng còn là một phần ký ức ẩm thực của người Việt. Vị ngọt thanh của bát canh mảnh cộng, màu xanh mướt của chiếc bánh mảnh cộng… khiến những người xa quê thèm thuồng khi nhớ đến.