Những ngày cuối năm 2025, khi các dự án nhà ở xã hội (NƠXH) tại Hà Nội rầm rộ mở bán thì cũng là lúc các “cò mồi” rao bán các suất ngoại giao chênh lệch từ 300 - 700 triệu đồng/căn. Các hội nhóm trên mạng xã hội từ công khai đến kín hoạt động sôi động bất chấp lời cảnh báo từ các cơ quan chức năng.

Không chỉ rao bán suất mua NƠXH hay quảng cáo “suất ngoại giao”, tình trạng sử dụng sai mục đích - cho thuê, cho mượn nhà, thậm chí mua đi bán lại trước thời hạn vẫn âm thầm diễn ra. Mới đây, tại dự án Ecohome 3 (Đông Ngạc, Hà Nội) có 2 căn hộ bị thu hồi vì thuộc diện thuê mua sai đối tượng.

Việc thu hồi căn hộ thuộc dự án NƠXH, cho thuê, chuyển nhượng trong thời hạn 5 năm diễn ra tại nhiều địa phương.

Đại diện Công ty BIC Việt Nam - một chủ đầu tư NƠXH Long Châu (Long Biên, Hà Nội) cho biết, nhiều người sẵn sàng chi tiền để các công ty xác nhận bảng lương trái quy định. Trong khi đó, phía các chủ đầu tư rất khó phát hiện các trường hợp khai khống bảng lương.

Biện pháp mạnh nào để ngăn chặn?

Trao đổi với PV Tiền Phong, bà Tống Thị Hạnh, Cục trưởng Cục Quản lý nhà và thị trường Bất động sản (Bộ Xây dựng) cho biết, Bộ Xây dựng đã gửi báo cáo Thủ tướng sau chỉ thị ngày 11/12 về chấn chỉnh việc xét duyệt, mua - bán, cho thuê NƠXH. “Việc thanh, kiểm tra xử lý việc xét duyệt, mua bán NƠXH thuộc trách nhiệm của địa phương. Mọi quy định đều rất rõ”, bà Hạnh nói.

Theo bà Hạnh, trước đó, Bộ Xây dựng gửi UBND các địa phương để chấn chỉnh việc nộp hồ sơ mua, bán NƠXH. Nếu không được chấn chỉnh kịp thời, không chỉ gây mất an ninh trật tự mà còn tiềm ẩn nguy cơ phát sinh tiêu cực, tạo môi trường thuận lợi để các loại “cò mồi”, môi giới nhận tiền “lo hồ sơ”, rao bán “suất ngoại giao”... không đúng quy định, làm méo mó chính sách, ảnh hưởng lòng tin của người dân và gây khó khăn cho công tác quản lý nhà nước tại địa phương. Bộ yêu cầu tăng cường hậu kiểm và xử lý vi phạm. Thường xuyên kiểm tra tình trạng quản lý, sử dụng NƠXH. Đặc biệt, xử lý nghiêm, thu hồi căn hộ đối với các trường hợp kê khai gian dối, chuyển nhượng trái quy định hoặc không đúng đối tượng.

Theo luật sư Hoàng Tuấn Vũ, Đoàn Luật sư TP. Hà Nội, các hành vi trục lợi NƠXH hiện nay không còn mang tính đơn lẻ mà đã hình thành những “kịch bản lách luật” khá tinh vi. Phổ biến nhất là việc kê khai gian dối về thu nhập, tình trạng nhà ở để đủ điều kiện mua; nhờ người khác đứng tên; mua suất rồi bán chênh; cho thuê lại khi chưa đủ thời hạn hoặc không trả lại NƠXH khi không còn đủ điều kiện hưởng chính sách.

Pháp luật hiện hành đã có quy định xử lý các hành vi này. Cụ thể, theo Nghị định 16/2022/NĐ-CP, cá nhân vi phạm có thể bị phạt đến 60 triệu đồng, tổ chức bị phạt đến 120 triệu đồng, kèm biện pháp thu hồi NƠXH. Ngoài ra, Luật Nhà ở 2023 quy định, nếu hành vi đủ yếu tố cấu thành tội phạm, người vi phạm có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật Hình sự.

Tuy nhiên, theo luật sư Vũ, mức xử phạt hành chính hiện nay vẫn chưa đủ sức răn đe. Trong nhiều trường hợp, khoản lợi bất chính thu được từ việc “mua hộ - bán lại suất” cao gấp nhiều lần mức phạt. Việc chỉ thu hồi nhà mà không xử lý triệt để các đối tượng môi giới, cò mồi hay những người tiếp tay đã tạo ra tâm lý “làm liều”, coi vi phạm như một rủi ro có thể chấp nhận.

“Về vấn đề có nên hình sự hóa hành vi trục lợi NƠXH? Những hành vi gian dối có tổ chức, chiếm đoạt tài sản, làm giả hồ sơ, lợi dụng chức vụ quyền hạn hay huy động vốn trái phép đều đã có tội danh tương ứng. Vấn đề cốt lõi nằm ở sự quyết liệt của cơ quan chức năng trong phát hiện, điều tra và xử lý, chứ không chỉ dừng lại ở xử phạt hành chính”, luật sư Vũ nói.

Theo luật sư Vũ, để ngăn chặn hiệu quả, cần minh bạch hóa toàn bộ quy trình xét duyệt, công khai danh sách đối tượng được mua, thuê mua NƠXH; tăng cường hậu kiểm, liên thông dữ liệu và gắn trách nhiệm cụ thể cho chủ đầu tư, chính quyền cơ sở. Đồng thời, cần nghiên cứu nâng mức xử phạt, tịch thu toàn bộ khoản lợi bất hợp pháp, cấm vĩnh viễn hưởng chính sách NƠXH đối với các trường hợp trục lợi nghiêm trọng.

Chỉ khi pháp luật được thực thi nghiêm minh và đủ sức răn đe, NƠXH mới thực sự đến đúng người cần, đúng với bản chất an sinh mà chính sách này hướng tới.