Cạm bẫy từ sự tò mò, mong muốn được thể hiện "cái tôi" của trẻ vị thành niên
Những ngày gần đây, liên tiếp các vụ việc trẻ vị thành niên bị dụ dỗ, lừa đảo qua mạng xã hội đã khiến dư luận đặc biệt quan tâm. Một bé gái 13 tuổi ở Hà Nội bỏ nhà ra đi theo lời dẫn dụ từ một người bạn quen qua game online. Cả hai đã kết bạn trò chuyện gần 1 năm qua, bé gái này chấp nhận đi nhiều chuyến xe khách từ Hà Nội để vào tận tỉnh Tây Ninh để gặp gỡ, trò chuyện với người bạn qua mạng này.
Sự việc đã khiến phụ huynh của bé không khỏi hốt hoảng, đăng bài trên khắp nền tảng để tìm kiếm thông tin của con. Điều khiến nhiều người thót tim khi bé được tìm thấy ở vị trí cách nhà hơn 1.500km.
Trong vụ việc khác, một nữ sinh trung học cũng tại Hà Nội bị làm quen qua mạng, bị thao túng tâm lý, quay clip nhạy cảm và đe dọa tống tiền gia đình. Cả hai em đều may mắn được gia đình và lực lượng chức năng kịp thời phát hiện, can thiệp và giải cứu.
Tuy nhiên, đằng sau những phút giây thót tim ấy là hàng loạt câu hỏi lớn về nguyên nhân gốc rễ: “Vì sao trẻ lại dễ dàng tin vào người lạ trên mạng?”; “Điều gì khiến các em lựa chọn tìm đến“bạn ảo” thay vì người thân trong gia đình?”; “Liệu khoảng cách cảm xúc giữa bố mẹ và con cái có phải là “kẽ hở” để các đối tượng xấu lợi dụng?”...
Để lý giải vấn đề này một cách sâu sắc, ThS. Tâm lý lâm sàng Vương Nguyễn Toàn Thiện đã phân tích dưới góc độ chuyên môn, chỉ ra những điểm mà phụ huynh cần lưu tâm và giải đáp cho câu hỏi: “Tại sao ngày nay trẻ vị thành niên, đặc biệt ở độ tuổi dậy thì lại càng trở thành đối tượng để kẻ xấu nhắm đến với mục đích trục lợi?”.
Theo ThS. Toàn Thiện cho biết trong quyển Cơ sở của khoa học thần kinh trong tâm lý nhận thức của tác giả Bortfeld và Bunge công bố năm 2024, lứa tuổi vị thành niên (10-18 tuổi) dễ trở thành mục tiêu hàng đầu của các chiêu trò lừa đảo trên mạng do sự đóng góp của nhiều yếu tố, tạo nên một “cơn bão” hoàn hảo về nhiều mặt tâm lý, sinh lý và xã hội.
“Về mặt sinh học, não bộ của các em đang trong giai đoạn phát triển không đồng bộ. Hệ viền, trung tâm xử lý cảm xúc và phần thưởng, đã phát triển mạnh mẽ và hoạt động rất mạnh mẽ, trong khi đó, vỏ não trước trán, nơi chịu trách nhiệm về tư duy logic, khả năng đánh giá, và kiểm soát xung động, vẫn chưa hoàn thiện. Sự mất cân bằng này khiến trẻ vị thành niên có xu hướng ra quyết định dựa trên cảm xúc nhất thời thay vì phân tích rủi ro một cách lý trí” - thạc sĩ nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, tâm lý tò mò, cảm xúc dễ dao động và nhu cầu được lắng nghe lại trở thành điểm yếu của trẻ. Vì khi không được đáp ứng được nhu cầu được quan tâm từ gia đình trẻ vị thành niên tìm kiếm sự đồng cảm từ thế giới ảo - nơi các đối tượng xấu luôn chực chờ “kẽ hở” để khai thác điểm yếu.
ThS. Toàn Thiện chia sẻ: “Các trẻ vị thành niên sẽ khao khát định hình bản sắc cá nhân từ việc học hỏi và tiếp thu những đặc điểm được chọn lọc từ các mối quan hệ bên ngoài gia đình (bạn bè, thầy cô…). Do đó, trẻ cũng dễ bị thu hút bởi những lời hứa hẹn giúp các em trở thành một phiên bản lý tưởng. Thêm vào đó, các đặc điểm nhận thức như cảm giác mình luôn là trung tâm của sự chú ý và niềm tin rằng mình đặc biệt và miễn nhiễm với rủi ro, càng làm các trẻ vị thành niên đánh giá thấp nguy cơ gây hại và dễ dàng sập bẫy”.
Đặc biệt, ThS. Toàn Thiện cho biết độ tuổi từ 13,14 - cột mốc cực kỳ nhạy cảm trong giai đoạn dậy thì. Ở thời điểm này, các em tập trung hơn vào các vấn đề xã hội, dự án cá nhân, hoạt động cảm xúc… Tuy nhiên, khả năng này còn non nớt và dễ bị cảm xúc lấn át, khiến các em dễ tin vào những viễn cảnh được vẽ ra một cách mộng mơ. Do đó, nhiều trẻ vị thành niên dễ bị “thao túng” chỉ thông qua những dòng tin nhắn “mật ngọt” của kẻ xấu núp bóng sau tài khoản mạng xã hội hay tài khoản trò chơi điện tử.
Dưới góc độ tâm lý học, những mối quan hệ ảo như bạn bè thông qua mạng xã hội, hội nhóm, game online lại có sức hấp dẫn đặc biệt. Tuy chỉ là những tài khoản “vô tri vô giác”, ít thông tin, không rõ mặt… nhưng mang đến nhiều trải nghiệm thú vị, đặc biệt đối với những nạn nhân nhẹ dạ cả tin.
Theo ThS. Toàn Thiện cho biết: “Trên không gian mạng, kể cả trẻ vị thành niên và kẻ xấu đều có thể xây dựng một “bản sắc”, profile hoàn hảo. Kẻ lừa đảo dễ dàng trở thành một phiên bản bạn tâm giao không tì vết. Cảm giác ẩn danh cũng làm giảm lo âu xã hội, giúp trẻ dễ dàng chia sẻ những điều thầm kín nhất mà không sợ bị phán xét”.
Đặc biệt khi nạn nhân có những tâm sự khó nói, rơi vào khủng hoảng về mặt tinh thần, thời điểm đấy khi nhận được sự đồng cảm, an ủi từ các tài khoản ảo này thì cảm thấy hạnh phúc, phấn khởi hơn bao giờ hết. Từ cảm xúc vui mừng này vô tình trở thành cơ hội cho nhóm người xấu “tung chiêu”, dụ dỗ ngon ngọt và khiến “con mồi sập bẫy”. “Mối quan hệ ảo có thể là 1 cách tránh né, là nơi trẻ tìm đến để trốn tránh áp lực học tập, trốn tránh mâu thuẫn gia đình hay tìm kiếm cảm giác thuộc về. Do đó, người bạn trong thế giới ảo đó được mặc định là một “đồng minh” đáng tin cậy” - thạc sĩ tâm lý nói thêm.
Không chỉ thế, khi trẻ vị thành niên thiếu sự kết nối với gia đình sẽ là đối tượng có nguy cơ bị lôi kéo, dụ dỗ nhiều hơn. ThS. Toàn Thiện chỉ ra rằng, một đứa trẻ có mối quan hệ gắn bó mật thiết với ba mẹ sẽ coi gia đình là nơi an toàn để quay về, là chỗ dựa vững chắc trong thời điểm khó khăn. Nhờ đó, các em sẽ tự tin khám phá thế giới xung quanh, và khi gặp vấn đề, chúng sẽ có xu hướng tìm đến cha mẹ để chia sẻ và tìm kiếm sự hỗ trợ.
Ngược lại, những trẻ thiếu sự gắn kết tình cảm với người thân - hay còn gọi là gắn bó không an toàn, thường cảm thấy cô đơn, không được thấu hiểu, có khoảng cách lớn về mặt cảm xúc với gia đình. Trong những trường hợp này, trẻ dễ xuất hiện khoảng trống tâm lý và khao khát được quan tâm, được lắng nghe từ bên ngoài.
Đây chính là điểm mà kẻ xấu thường lợi dụng. Với sự tinh vi và kiên nhẫn, chúng đóng vai một người bạn hiểu chuyện, một “người yêu lý tưởng” hay một người luôn ở đó lắng nghe chia sẻ, mang đến cho trẻ cảm giác được công nhận, được quan tâm và yêu thương - chính là những điều mà các em đang thiếu thốn.
Không ít đối tượng còn cố tình khiến trẻ xa lánh gia đình, cô lập khỏi bạn bè, gieo rắc cảm giác rằng chỉ có chúng mới thực sự thấu hiểu càng khiến trẻ lún sâu vào vòng kiểm soát và lệ thuộc nguy hiểm. (Ảnh minh họa).
Tuy nhiên, khi phát hiện con thay đổi hành vi, cảm xúc và đi kèm những biểu hiện lạ như thường xuyên than chán nản, lén lút nhắn tin về đêm, tránh né ánh mắt của người lớn, tủm tỉm cười khi nhắn tin bằng điện thoại, máy tính… Ngoài ra, nếu trẻ có xu hướng giấu giếm, chuẩn bị gói gém hành lý, tiền bạc hoặc vật dụng cá nhân thì phụ huynh nên cẩn trọng và biết cách cư xử hợp lý.
Nếu nghi ngờ con đang bị lừa đảo, dẫn dụ, phụ huynh khoan nóng vội!
Khi phát hiện con thay đổi hành vi, ứng xử thì nguyên tắc vàng được chuyên gia gợi ý chính là bình tĩnh, khoan vội la mắng, lớn tiếng với con. Vì phản ứng hoảng loạn, cấm đoán hay tra hỏi thông tin đối với con chỉ vô tình khiến sợi dây liên kết giữa con và phụ huynh ngày càng mong manh.
ThS. Toàn Thiện khuyên rằng hãy tiếp cận một cách thấu hiểu. Bắt đầu bằng giao tiếp với con bằng thái độ cởi mở, gợi ý câu chuyện để con chia sẻ và hạn chế những phán xét không đáng có. Chẳng hạn như: “Mẹ cảm thấy lo lắng…”, “Dạo gần đây con có gì thú vị hay bạn bè nào mới ở lớp không, kể cho ba nghe với…”,“Ừ, bố mẹ nghe con nói rồi”... thay vì “Con đang làm gì sai trái?”, “Con đang giấu ba mẹ điều gì?”...
“Tuyệt đối tránh xâm phạm quyền riêng tư như lén đọc tin nhắn, vì hành động này sẽ hủy hoại lòng tin của con về ba mẹ. Thay vào đó, hãy tăng cường sự hiện diện và quan sát tinh tế để xây dựng và củng cố lòng tin một cách bền vững” - vị thạc sĩ tâm lý lâm sàng nói thêm.
Ngoài ra, chính cha mẹ cũng cần chăm sóc sức khỏe tinh thần cho bản thân, duy trì sự thấu hiểu và hỗ trợ lẫn nhau trong đời sống vợ chồng. Khi chính người lớn cảm thấy ổn định và bình an, họ mới có đủ sự tỉnh táo, kiên nhẫn để làm chỗ dựa cho con trong một thế giới ngày càng phức tạp.
Bên cạnh đó, vai trò của cha mẹ không chỉ dừng lại ở việc giám sát thiết bị con sử dụng, mà cần tiến xa hơn là trở thành người bạn đồng hành thực sự trong hành trình trưởng thành của con. (Ảnh minh họa).
Điều này bắt đầu từ việc giáo dục trẻ hiểu rõ về môi trường số, tôn trọng và bảo vệ thông tin cá nhân, rèn luyện tư duy phản biện khi tiếp nhận nội dung trên mạng, cũng như nhận biết các dấu hiệu bất thường với những mối quan hệ “ảo” trên mạng xã hội.
Đồng thời, phụ huynh cần giúp con giải tỏa căng thẳng, giãi bày những tâm sự khó nói bằng hoạt động tương tác tích cực như vẽ tranh, nghe nhạc, chơi thể thao hay là những bữa cơm gia đình, ba mẹ tạo không khí vui vẻ, trò chuyện cùng con.
“Chỉ khi gia đình trở thành nơi mà trẻ luôn cảm thấy được lắng nghe, thấu hiểu và tin tưởng, thì khoảng trống tâm lý vốn là điểm yếu dễ bị lợi dụng, mới thực sự được lấp đầy một cách an toàn và vững vàng” - ThS. Toàn Thiện nhắn nhủ đến các bậc phụ huynh cách để đồng hành cùng con, bảo vệ con trước những cám dỗ trên nền tảng mạng xã hội.