Sâm bố chính còn được gọi là thổ hào sâm, sâm báo, sâm khu năm...là một loại cây thân thảo thuộc họ cẩm quỳ (hay còn gọi là họ dâm bụt hoặc họ bông).
Sở dĩ đây được gọi là cây dược liệu quý ở Việt Nam vì phần rễ cây sâm bố chính có tác dụng bổ khí, dưỡng huyết, tăng sức đề kháng, tốt cho người suy nhược. Loại cây này khá dễ trồng, ít sâu bệnh, sinh trưởng trong vòng 7-9 tháng, có thể thu hoạch hoa, lá và củ để chế biến hoặc bán nguyên liệu cho các nhà sản xuất dược liệu hoặc để làm thuốc đông y.
Sâm bố chính là loài cây thân thảo, sống lâu năm, mọc thẳng nhưng thân khá mềm yếu, thường cần tựa vào các cây xung quanh để đứng vững.
Cây có chiều cao trung bình từ 0,5-1 mét, một số cá thể phát triển tốt có thể cao hơn. Lá ở phần gốc thường có hình trái xoan, với phần cuối phiến lá tròn như hình tim.
Điểm nổi bật của sâm bố chính nằm ở hoa, thường mang sắc đỏ hoặc hồng rực rỡ, đôi khi có phớt vàng ở giữa như một điểm nhấn. Hoa mọc đơn độc ở kẽ lá, mang hình dáng giống chiếc túi nhỏ, cuống dài từ 5-8 cm, phủ lông cứng. Đài hoa gồm từ 7-10 cánh hẹp, tua tủa như sợi chỉ, dài khoảng 12-14mm và có xu hướng rụng sớm. Mỗi bông hoa thường có 5 cánh hình nêm, mảnh mai, dài khoảng 3-6 cm, tạo nên tổng thể thanh thoát, nhẹ nhàng.
Khi đến mùa kết trái, cây cho quả hình trứng hơi nhọn ở đầu, lớp vỏ ngoài có phủ lông mịn. Khi chín, quả tự tách làm năm phần, để lộ hạt màu nâu đen, có hình dạng gần giống quả thận. Đặc biệt, rễ sâm bố chính là phần có giá trị cao nhất, thường có hình trụ, màu trắng ngà hoặc vàng nhạt.
Thân cây sâm bố chính thường được người dân phơi khô rồi sắc nước uống như một loại trà thanh nhiệt, lợi tiểu... Lá cây, với đặc tính thanh mát, được sử dụng để nấu nước tắm cho trẻ nhỏ nhằm giảm rôm sảy, mẩn ngứa, đồng thời cũng có thể nấu lấy nước uống để thanh lọc cơ thể.
Từ thân, lá, hoa và đặc biệt là rễ của cây sâm bố chính đều giúp người nông dân hái ra tiền.
Hiện nay, loại sâm này có giá dao động trong khoảng 350.000 - 500.000 đồng/kg (loại tươi), 700.000 - 1.000.000 đồng/kg (loại khô). Giá thành có thể thay đổi theo mùa, địa phương và tùy theo kích cỡ.
Sau thời gian dài tìm hiểu về cách trồng, công dụng, giá trị kinh tế của sâm bố chính, anh Phan Nhân Trí (ngụ tỉnh Hà Tĩnh) quyết định thuê hơn 1ha đất hoang, bỏ ra số vốn hơn 1 tỷ đồng để cải tạo, làm hệ thống tưới, mua giống cây và trồng theo quy trình hữu cơ.
Chỉ sau 6 tháng, vườn sâm của anh cho thu hoạch lứa đầu tiên với năng suất cao. Trung bình mỗi kg củ tươi gồm 6–10 củ, giá bán dao động từ 180.000–200.000 đồng/kg. Với sản lượng đạt khoảng 4 tấn/ha, doanh thu ước tính hơn 700 triệu đồng.
Anh Trí chia sẻ cây sâm bố chính muốn trồng tốt cho năng suất tốt, người nông dân phải chú ý đến nhiều khâu trong quá trình chăm sóc.
"Người trồng phải chú ý đến các yếu tố như nguồn nước đảm bảo, tưới đủ ẩm trong thời gian mới trồng... Bên cạnh đó, phải thường xuyên thăm đồng nhằm phát hiện các loại sâu ăn lá và côn trùng gây hại để có biện pháp xử lý kịp thời", anh Trí tâm sự thêm.
Theo nhiều hộ nông dân đang canh tác giống cây này cho biết, sâm bố chính có giá trị kinh tế cao, thị trường tiêu thụ các sản phẩm chế biến từ cây sâm này còn nhiều tiềm năng. Tuy nhiên, đây là loại cây rất kén đất, không phải chất đất nào cũng trồng được. Là giống cây không ưa đất có độ ẩm cao, vùng có khí hậu mưa nhiều bởi phần rễ ngập úng dễ mắc các loại bệnh, ảnh hưởng đến năng suất.
Cùng quê với anh Trí, ông Lê Ngọc Tin (SN 1973) từng canh tác nhiều loại cây rau màu như: sắn, ngô… và cây ăn quả nhưng lại cho năng suất kém, khó khăn về đầu ra. Sau đó, ông tìm hiểu thông tin về loại cây dược liệu sâm bố chính và quyết định chuyển đổi mô hình canh tác.
Nhờ quá trình chăm bón tỉ mẩn của ông Tin nên vườn sâm bố chính phát triển và không bị sâu tác động. Do đó, chỉ sau nửa năm, gia đình ông Tin đã đón nhiều tín hiệu khả quan khi thu về củ sâm có kích cỡ lớn, chất lượng tốt.
Bên cạnh việc cung cấp cho thị trường cây sâm dược liệu hay sâm thương phẩm, gia đình ông còn ngâm rượu tạo nên giá trị và thương hiệu riêng của vùng đất quê nhà.
Ông Tin cho biết: "Củ sâm bố chính được chọn để ngâm rượu là loại củ có chất lượng tốt. Khi cây sâm bố chính trồng gần 1 năm, cây già có lá chuyển màu ngả vàng, củ chuyển từ màu trắng sang màu vàng, có trọng lượng khoảng 2-8g/củ là đạt tiêu chuẩn".
Trước khi ngâm rượu, củ sâm sẽ được ngâm với nước gạo trong khoảng 1 ngày nhằm ra bớt chất nhầy, sẽ có vị thơm và không có mùi hăng của đất.
Ông Tin cho biết, sau thời gian ngâm khoảng 1,5 năm, rượu sâm sẽ được bán ra thị trường, mức doanh thu ước tính khoảng 500 triệu đồng/năm.
Với giá trị kinh tế cao, dễ chăm sóc và đầu ra ổn định, loại cây dược liệu này đang trở thành lựa chọn tiềm năng cho nhà nông muốn khởi nghiệp hoặc chuyển đổi mô hình sản xuất. Nếu biết cách đầu tư đúng hướng và chăm sóc bài bản, sâm bố chính không chỉ là cây thuốc quý mà còn là “chìa khóa” giúp nhiều hộ nông dân thoát nghèo.