Nằm gần Hồ Titicaca ở Bolivia, thành phố Tiwanaku có niên đại hàng nghìn năm tuổi được xây dựng ở độ cao gần 4.000m so với mực nước biển. Theo đó, đây là một trong những trung tâm đô thị cao nhất từng được xây dựng đến nay. Ảnh: diegograndi/Getty Images.
Được bao quanh bởi núi và đồi, nền văn minh Tiwanaku đạt đến đỉnh cao vào khoảng năm 500 - 1000. Nền văn hóa này đã phát triển thành một khu vực rộng hơn 6 km2 và được tổ chức theo sơ đồ lưới. Ảnh: florentina georgescu photography / Getty Images.
Đến nay, các chuyên gia chỉ mới khai quật một phần nhỏ của thành phố cổ Tiwanaku. Ước tính dân số vào thời kỳ đỉnh cao ở Tiwanaku có thể ít nhất 10.000 người. Ảnh: Ignacio Palacios / Stone / Getty Images.
Mặc dù người dân Tiwanaku không phát triển hệ thống chữ viết và tên gọi cổ xưa của thành phố vẫn chưa được biết đến nhưng những di tích khảo cổ học cho thấy ảnh hưởng về văn hóa và chính trị của nền văn minh này đã lan rộng đến tận phía nam dãy Andes, kéo dài đến tận vùng đất ngày nay là Peru, Chile và Argentina. Ảnh: whc.unesco.org.
Các nhà nghiên cứu không chắc chắn những cư dân Tiwanaku đầu tiên định cư từ khi nào. Margaret Young-Sánchez, giám tuyển Bảo tàng Nghệ thuật Denver, tác giả cuốn sách "Tiwanaku: Tổ tiên của người Inca" đã viết rằng, người dân ở khu vực hồ Titicaca bắt đầu định cư lâu dài vào khoảng 4.000 năm trước. Ảnh: blog.msc-sahc.org.
Vào thời điểm này, lạc đà không bướu (được sử dụng làm vật nuôi), alpaca (được đánh giá cao vì bộ lông của chúng) và các loài lạc đà khác đã được thuần hóa. Ngoài ra, nông dân đã học cách trồng các loại cây, củ, quả... Họ sử dụng nước mưa tự nhiên và nước được dẫn từ sườn núi để tưới tiêu. Ảnh: blog.msc-sahc.org.
Nhờ sự thích nghi đó, khu định cư của người Tiwanaku ngày càng lớn hơn và có ảnh hưởng sâu rộng trong khu vực. Ảnh: blog.msc-sahc.org.
Năm 2025, các nhà nghiên cứu thông báo đã tìm thấy tàn tích bằng đá của một ngôi đền do nền văn minh Tiwanaku xây dựng. Ngôi đền được đặt tên là Palaspata, nằm ở Bolivia, cách Tiwanaku khoảng 210 km về phía nam. Ảnh: José Capriles/Penn State.
Giai đoạn hưng thịnh của đền Palaspata là từ khoảng năm 630 - 950. Vị trí chiến lược của ngôi đền đã kết nối 3 tuyến đường thương mại cho thấy rằng công trình này có khả năng kết nối những người ở vùng cao nguyên ở phía bắc, cao nguyên khô cằn ở phía tây và các thung lũng ở phía đông. Ảnh: Capriles et al., doi: 10.15184/aqy.2025.59.
