Sau khi phác họa bức tranh toàn cảnh về hoạt động đấu thầu tại tỉnh Bình Phước (nay thuộc tỉnh Đồng Nai) với sự thống trị của một vài "ông lớn" và những thất bại có hệ thống của các nhà thầu khác, câu hỏi cốt lõi được đặt ra: Vai trò và trách nhiệm của các chủ đầu tư, bên mời thầu và đặc biệt là các đơn vị tư vấn - những "người gác cổng" của các cuộc thầu - ở đâu?
Tổng hợp các đặc trưng và góc nhìn pháp lý
Qua các kỳ báo, một số đặc trưng nổi bật của môi trường đấu thầu tại Bình Phước (cũ) đã được chỉ ra: (1) Sự thống trị của một nhóm nhỏ nhà thầu quen thuộc; (2) Tỷ lệ tiết kiệm ngân sách thấp, thường xuyên dưới 1%; (3) Mức độ cạnh tranh hạn chế, nhiều gói thầu chỉ có 2 bên tham gia; (4) Tỷ lệ nhà thầu bị loại vì các lỗi hành chính, hồ sơ sơ đẳng là rất cao.
Trao đổi với phóng viên, Luật sư Nguyễn Thị Hương (Đoàn Luật sư TP.HCM) nhận định: “Luật Đấu thầu 2023 đề cao các nguyên tắc cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế. Việc một nhà thầu liên tục không phản hồi yêu cầu làm rõ hồ sơ là một tình huống rất đáng lưu ý. Theo Khoản 5, Điều 45 của Luật, trường hợp nhà thầu không cung cấp tài liệu làm rõ thì hồ sơ dự thầu sẽ bị loại. Về mặt pháp lý, bên mời thầu đã làm đúng quy trình. Tuy nhiên, về mặt quản lý, việc tình trạng này lặp đi lặp lại ở nhiều gói thầu đặt ra vấn đề về chất lượng sàng lọc và năng lực thực sự của các nhà thầu tham gia. Các chủ đầu tư cần có cơ chế đánh giá, thậm chí là cảnh báo đối với các nhà thầu có lịch sử nộp hồ sơ thiếu chuyên nghiệp.”
Vai trò của đơn vị tư vấn và công tác thẩm định
Chuyên gia đấu thầu Phạm Giang phân tích sâu hơn về các đặc trưng đã nêu: “Khi tỷ lệ tiết kiệm quá thấp và lặp lại ở nhiều gói thầu của cùng một chủ đầu tư, cần phải xem xét lại từ khâu lập dự toán và thẩm định giá gói thầu. Giá gói thầu được lập có thực sự sát với thị trường và thúc đẩy cạnh tranh hay không? Đây là trách nhiệm hàng đầu của chủ đầu tư và đơn vị tư vấn. Thêm vào đó, việc các nhà thầu liên tục bị loại vì lỗi cơ bản cho thấy chất lượng mặt bằng chung của hồ sơ dự thầu có vấn đề. Trách nhiệm của đơn vị tư vấn đánh giá là phải xem xét độc lập, khách quan, nhưng cũng cần có những phản hồi, kiến nghị với chủ đầu tư về chất lượng của cuộc thầu để có những điều chỉnh trong các lần sau.”
Ông Giang nhấn mạnh, để cải thiện môi trường đấu thầu, không chỉ siết chặt quản lý nhà thầu mà còn phải nâng cao trách nhiệm của chính các chủ đầu tư và đơn vị tư vấn. "Họ là những người 'gác cổng'. Nếu 'người gác cổng' làm tốt, thiết lập các tiêu chí mời thầu hợp lý, đánh giá công tâm và yêu cầu cao về tính chuyên nghiệp, tự khắc các nhà thầu sẽ phải nâng cao năng lực của mình để tồn tại. Ngược lại, một môi trường dễ dãi sẽ không thể có được những sản phẩm chất lượng với chi phí tối ưu."
Thực tế, các chủ đầu tư như Sở Xây dựng tỉnh Bình Phước (cũ), Ban QLDA ĐTXD tỉnh Bình Phước (cũ)... là những đơn vị chịu trách nhiệm cuối cùng về hiệu quả của các gói thầu. Sau khi sáp nhập, đây là bài toán mà chính quyền tỉnh Đồng Nai cần có lời giải để đảm bảo môi trường đầu tư công tại các địa phương mới được lành mạnh, cạnh tranh và hiệu quả. Việc tăng cường thanh tra, kiểm tra, giám sát toàn diện quá trình đấu thầu là yêu cầu cấp thiết. Chỉ khi đó, mục tiêu về một môi trường cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế mới thực sự được đảm bảo.
