Cây lạc tiên còn được dân gian gọi bằng nhiều cái tên như chùm bao, nhãn lồng, dây lồng đèn, mắm nêm, long châu đường… là một loài dây leo thuộc họ lạc tiên, có tên khoa học Passiflora foetida L. Loài cây này thường mọc hoang ở ven rừng, bờ bụi, bãi hoang hoặc bám vào các loại cây khác. Ngày nay, lạc tiên không chỉ được biết đến là cây thuốc dân gian mà còn trở thành loại rau đặc sản được săn lùng ở các thành phố.
Cây lạc tiên có thân mềm, phủ đầy lông tơ, lá xẻ ba thùy mọc so le. Đặc điểm dễ nhận biết nhất là tua cuốn dạng lò xo giúp cây bám và leo. Hoa lạc tiên nhỏ, màu trắng tím với năm cánh mảnh. Khi ra quả, phần vỏ mỏng, bên trong có dịch nhầy và hạt nhỏ, lúc non có màu xanh, khi chín chuyển sang vàng, có thể ăn được. Ở Việt Nam, cây mọc phổ biến khắp các vùng miền từ Bắc vào Nam.
Với nhiều người thuộc thế hệ 8X, 9X, lạc tiên từng là một phần ký ức tuổi thơ. Loài dây leo này thường mọc ven ao, bờ rào, sống khỏe và không cần chăm bón. Quả chín ăn sống được, vị ngọt thanh, giòn nhẹ, là món quà vặt dân dã gắn liền với những ngày rong chơi. Trước đây, lạc tiên chủ yếu được dùng làm thức ăn cho gia súc, rất ít người hái về ăn hoặc bán.
Tuy nhiên, theo thời gian, lạc tiên dần được biết đến với nhiều công dụng tốt cho sức khỏe. Trong Đông y, loại cây này có tác dụng an thần, hỗ trợ điều trị mất ngủ, thanh nhiệt, giải độc. Lá non luộc ăn như rau, có vị đắng nhẹ; đọt non nấu canh, xào với thịt, tôm, cá… hoặc ăn sống cùng các loại rau khác. Lạc tiên phơi khô pha trà uống có thể giúp thư giãn tinh thần, dễ ngủ.
Một điểm đặc biệt của lạc tiên là chứa chất saponin – khi gặp nước sẽ sủi bọt như xà phòng. Vì thế, nhiều người lần đầu rửa rau có thể lầm tưởng là bị dính hóa chất. Tuy nhiên, đây là phản ứng hoàn toàn tự nhiên và vô hại.
Từ một loại rau mọc hoang, giờ đây lạc tiên trở thành mặt hàng được nhiều người thành thị săn lùng. Vào khoảng cuối xuân, đầu hạ là thời điểm rau phát triển tốt nhất, các cửa hàng rau sạch tại Hà Nội, TP.HCM bắt đầu nhập về để bán, với giá dao động từ 100.000 – 120.000 đồng/kg. Một số nơi còn bán cả lạc tiên sấy khô để làm trà, giá còn cao hơn.
Anh Văn (quê Phú Thọ) chia sẻ: “Trước đây khi còn khó khăn, mẹ tôi hay hái rau lạc tiên về nấu canh. Giờ muốn tìm lại hương vị cũ, phải bỏ tiền để mua trên chợ mạng”. Hiện nguồn hàng chủ yếu được lấy từ các tỉnh Tây Bắc... Một số nơi trồng với quy mô nhỏ để cung cấp cho các cơ sở dược liệu. Vào mùa đông, rau chùm bao hiếm hàng do khó vận chuyển, giá càng đội lên cao.
Không chỉ được ưa chuộng trong nước, cây lạc tiên còn được sử dụng rộng rãi tại Mỹ, châu Âu như một loại dược liệu tự nhiên. Trong thành phần có chứa flavonoid, alcaloid, saponin – các hoạt chất giúp giảm lo âu, ổn định thần kinh, chống mất ngủ. Ngoài ra, rau cũng giàu khoáng chất như sắt, canxi, phốt pho… tốt cho sức khỏe.
Tác dụng của cây lạc tiên đối với sức khỏe
Hỗ trợ điều trị lở loét, giải độc cơ thể
Theo Trung dược đại từ điển, quả lạc tiên có vị ngọt, tính bình, giúp thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu. Từ lâu, loại quả này đã được dùng để hỗ trợ điều trị ho do phế nhiệt, phù nề, viêm loét ngoài da và các chứng lở loét ở chân.
An thần, cải thiện giấc ngủ
Theo GS. Hoàng Bảo Châu trong sách Thuốc cổ truyền và ứng dụng lâm sàng, phần dây, lá, hoa lạc tiên sau khi phơi khô có tác dụng an thần, mát gan, giúp ngủ sâu, giảm đau đầu và căng thẳng. Ngoài ra, lạc tiên cũng được dùng kết hợp với các vị thuốc khác để chữa lỵ, viêm da, ghẻ ngứa, mụn mủ khi nấu nước uống hoặc dùng tắm rửa.
Thanh nhiệt, làm mát cơ thể
Nhờ chứa hàm lượng vitamin C cao, quả lạc tiên giúp giải nhiệt, làm mát, ngăn ngừa mụn nhọt, giảm mề đay và hỗ trợ phòng viêm nhiễm ngoài da.
Giảm triệu chứng mãn kinh
Các hoạt chất flavonoid trong lạc tiên giúp giảm cảm giác bốc hỏa, đau bụng, mệt mỏi và stress ở phụ nữ trong độ tuổi mãn kinh.
Bổ sung nước, tránh háo khát
Lượng nước, vitamin và khoáng chất trong quả lạc tiên giúp cơ thể phục hồi nhanh, bổ sung điện giải và chống mệt mỏi khi bị mất nước.
Cách sử dụng cây lạc tiên trong dân gian
Hỗ trợ điều trị suy nhược thần kinh, mất ngủ
Sắc thuốc uống: Dùng 8–16g lạc tiên phơi khô sắc lấy nước uống. Có thể phối hợp thêm lá vông, lá dâu, tâm sen nấu thành cao lỏng, dùng mỗi ngày 2–5g, chia nhiều lần uống trước khi ngủ.
Dùng làm rau: Lá và đọt non lạc tiên có thể nấu canh như rau ăn hàng ngày.
Chế biến cao: Cần thực hiện tại các cơ sở Đông y uy tín để đảm bảo đúng kỹ thuật và liều lượng.
Bài thuốc an thần, hỗ trợ tim mạch
Kết hợp: lạc tiên 20g, hạt sen 12g, lá vông nem 12g, lá tre 10g, cỏ mọc 15g, lá dâu 10g, cam thảo 6g, xương bồ 6g, táo nhân sao 10g. Sắc với 600ml nước, cô còn 200ml, uống trong ngày.
Bài thuốc giảm stress, mệt mỏi
Dùng 300g lạc tiên (gồm dây, lá, quả) phơi nắng nhẹ hoặc sao vàng, kết hợp với 200g rau bắp và 100g rau má. Sắc với 500ml nước và 1/4 muỗng muối hạt, cô còn 200ml, chia làm 2 lần uống vào buổi trưa và tối. Dùng liên tục 7 ngày giúp giảm căng thẳng, lo âu.
Lưu ý: Các bài thuốc trên mang tính chất tham khảo. Trước khi sử dụng, bạn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ Đông y hoặc chuyên gia y học cổ truyền để đảm bảo an toàn và hiệu quả phù hợp với thể trạng.