Trong lịch sử phong kiến Việt Nam, Trần Nhân Tông (1258–1308) là một trong số rất ít vị hoàng đế được ngưỡng mộ không chỉ vì tài năng lãnh đạo, mà còn vì đức hạnh siêu phàm và quyết định từ bỏ ngai vàng vào đúng lúc vương triều đạt đỉnh cao uy thế, khi bản thân ông đang ở thời kỳ sung mãn cả về tuổi đời lẫn công danh. Quyết định ấy không đơn thuần là một sự "thoái vị", mà là sự chuyển hóa từ quyền lực thế tục sang giá trị tâm linh, từ một nhà trị quốc thành một thiền sư khai sơn tông phái, người khai mở Phật giáo Trúc Lâm thuần Việt.

Minh quân Trần Nhân Tông và triều đại Đại Việt huy hoàng

Ngược dòng lịch sử, Trần Nhân Tông, tên thật là Trần Khâm, là con trưởng của vua Trần Thánh Tông và hoàng hậu Nguyên Thánh Thiên Cảm. Ông lên ngôi năm 1278, khi mới 20 tuổi. Dưới triều đại của Trần Nhân Tông, nước Đại Việt bước vào thời kỳ thịnh trị cả về quân sự lẫn văn hóa. Đặc biệt, dưới sự lãnh đạo của ông và sự hỗ trợ từ các đại thần như Trần Hưng Đạo, Trần Quang Khải, triều Trần đã hai lần đại thắng quân Nguyên Mông vào các năm 1285 và 1288. Chính Trần Nhân Tông là người trực tiếp tham gia chỉ huy và ra quyết sách chiến lược trong nhiều thời điểm then chốt, nhất là trong giai đoạn rút quân về Vạn Kiếp và phản công Bạch Đằng.

Non thiêng Yên Tử, nơi vua Trần Nhân Tông khai sáng dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử. Ảnh: Quốc Lê.

Nhưng trái với quy luật phổ biến trong chính trị vương quyền – nơi ngai vàng thường được bám giữ bằng mọi giá, đặc biệt là ở giai đoạn đỉnh cao quyền lực – Trần Nhân Tông lại chủ động nhường ngôi năm 1293, khi mới 35 tuổi. Ông truyền ngôi cho con là Trần Anh Tông và lui về làm Thái thượng hoàng, tiếp tục cố vấn nhưng không can thiệp sâu vào triều chính. Đến năm 1299, ông xuất gia tại núi Yên Tử, lấy hiệu là Hương Vân Đại đầu đà, chính thức trở thành nhà sư và từ đó khai sáng dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử, một tông phái Phật giáo đặc sắc của Việt Nam, kết hợp tinh thần nhập thế của Thiền tông Đại Thừa với triết lý trị quốc an dân.

Từ ngai vàng đến thiền môn – quyền lực và lý tưởng tâm linh

Quyết định từ bỏ ngai vàng của Trần Nhân Tông là hiện tượng hiếm thấy trong lịch sử Á Đông, bởi nó không xuất phát từ biến loạn, thất thế hay mâu thuẫn triều chính, mà là một hành vi mang tính chủ động với sự thôi thúc của đạo lý. Sự từ nhiệm của ông không làm triều Trần suy yếu, mà ngược lại, còn củng cố lòng dân, làm gương sáng cho việc phân quyền, đào tạo người kế vị từ sớm, và giúp Đại Việt đi qua một thế kỷ huy hoàng tiếp theo.

Từ góc độ văn hóa – tôn giáo, Trần Nhân Tông không chỉ là một nhà lãnh đạo xuất sắc, mà còn là người Việt đầu tiên, đưa Phật giáo trở thành hệ tư tưởng mang bản sắc độc lập của Đại Việt. Trúc Lâm thiền phái do ông sáng lập không chỉ dạy con người diệt trừ dục vọng cá nhân mà còn dấn thân nhập thế để phục vụ quốc gia, trấn an xã hội, tạo dựng một lý tưởng quân tử đạo Phật – đạo Nho giao hòa. Việc Trần Nhân Tông từ bỏ ngai vàng không phải là trốn tránh trách nhiệm, mà là mở ra một hình thái mới của quyền lực: Quyền lực tinh thần, sâu bền và ảnh hưởng lâu dài hơn cả kiếm báu và ngai vua.

Từ biệt trần thế tại Am Ngọa Vân năm 1308, Trần Nhân Tông để lại không chỉ một triều đại huy hoàng, mà còn một mô hình trị nước và tu thân mẫu mực. Ông trở thành biểu tượng hiếm hoi của một vị minh quân không vướng vào bi kịch quyền lực, một hình mẫu lý tưởng trong văn hóa Việt: Nhà vua – thiền sư, người thực hành sự kết nối giữa quyền lực chính trị và tinh thần nhân bản.

-----------------------------

Tài liệu tham khảo:

Đại Việt sử ký toàn thư. Quốc sử quán triều Lê. NXB Văn học, 2022.

Khâm định Việt sử thông giám cương mục. Ngô Sĩ Liên. NXB Giáo dục, 1998.

Lịch sử Phật giáo Việt Nam. Lê Mạnh Thát. NXB Tổng hợp TP. HCM, 2001.