Vốn là loại cây dại mọc nhiều ở các vùng đồi núi phía Bắc, gai xanh là giống cây trồng phổ biến tại các tỉnh như Thanh Hóa, Nghệ An, Hòa Bình. Trước đây, người dân địa phương thường dùng lá gai để làm bánh - một loại bánh cổ truyền nổi tiếng trong dịp lễ Tết, cưới hỏi. Phần thân cây, sau khi được xử lý, có thể kéo thành sợi gai - một chất liệu sợi tự nhiên quý, từng được dùng trong dệt vải vóc cung đình thời xưa.
Ngày nay, để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của thị trường giống cây này đã được nhân rộng, trồng ở vườn nhà và mang lại nguồn thu nhập ổn định cho nhiều hộ dân.
Cây gai xanh được trồng nhiều ở vùng núi phía Bắc.
Cây gai xanh là loại có rễ ăn sâu, hệ rễ và thân phát triển rộng dưới đất, nên chất lượng của đất sẽ trực tiếp ảnh hưởng, quyết định tới sự sinh trưởng, trưởng thành và tuổi thọ của cây. Do đó, trước khi gieo giống, người nông dân nhất định phải đào sâu toàn bộ đất, làm tơi đất, cải thiện kết cấu đất… Ngoài ra, nên trộn thêm cát hoặc phân tro để cải thiện kết cấu thổ nhưỡng.
Một ưu điểm lớn của cây lá gai là khả năng sinh trưởng tốt, ít sâu bệnh, thích nghi với nhiều loại đất. Đặc biệt, cây gai xanh chỉ cần trồng một lần có thể thu hoạch liên tục từ 3-5 năm.
Sau 3 tháng trồng là có thể bắt đầu cắt lá để sử dụng làm nguyên liệu chế biến bánh gai. Trung bình mỗi tháng, nông dân có thể thu hoạch 2 lần. Tuy nhiên, để cây gai cho năng suất cao, ở lứa đầu tiên khi thân cây đã phát triển đủ, nông dân sẽ tiến hành tỉa bớt cành. Việc này giúp cây đẻ thêm nhiều nhánh, từ đó tăng sản lượng thu hoạch.
Thân cây, sau khi thu hoạch lá, được giữ lại để kéo sợi gai, làm nguyên liệu cho ngành dệt thủ công hoặc xuất khẩu.
Khi thu hoạch, nông dân có thể cắt cả cây, sau đó tách lá gai riêng rồi đem phơi lấy lá hoặc đem phơi cả thân cây sau khi khô rồi mới tách lá. Trong một năm có thể thu hoạch nhiều đợt lá gai. Sau mỗi chu kỳ thu hoạch lá gai thì người dân đều bắt đầu tiến hành trồng lại thậm chí mở rộng thêm diện tích. Bản thân cây lá gai rất dễ phát triển trong điều kiện ẩm, vì vậy sau khi thu hoạch xong chỉ cần dọn dẹp cỏ, tưới nước, cải tạo đất và bón phân để cấp dinh dưỡng cho đất.
Gia đình ông Nông Văn Vĩnh (ngụ xã Lê Lợi, huyện Thạch An, tỉnh Cao Bằng) mạnh dạn chuyển đổi khoảng 3.000 m2 đất bạc màu trồng ngô sang trồng thử loại cây gai xanh. Chỉ một thời gian ngắn, trong vụ thu hoạch đầu tiên, gia đình ông Vĩnh đã cho thu hoach gần 1 tấn lá gai xanh, đem về thu nhập hơn 30 triệu đồng.
Trước đây, gia đình ông trồng nhiều loại cây như ngô, sắn nhưng thường xuyên mất mùa do thời tiết thất thường, thu nhập bấp bênh. Từ khi chuyển sang trồng cây gai xanh, thu nhập của gia đình nâng cao gấp 2-3 lần so với giống cây trồng cũ.
Đầu năm nay, gia đình ông Vĩnh quyết định mở rộng thêm diện tích lên gần 1ha, đến nay cây phát triển tốt. Dự kiến, sau thu hoạch gia đình ông sẽ thu về hơn 100 triệu đồng.
Ngoài ra, lõi thân và lá gai có thể dùng làm thức ăn cho gia súc, làm phân hữu cơ.
Theo một số nông dân, sau mỗi vụ thu hoạch cây lấy đi từ đất nhiều chất dinh dưỡng. Vì vậy sau khi thu hoạch cần bón phân bổ sung, để cung cấp dưỡng chất cần thiết cho đất để canh tiếp tục phát triển tốt trong vụ sau. Tuy nhiên, trong quá trình này, người trồng không nên cuốc xới nhiều vì rễ phụ và thân cây đã ken dày khắp mặt luống.
Giống như gia đình ông Vĩnh, ông Hoàng Văn Giám (xóm Trung Thành, xã Tiên Thành) trồng khoảng 6.000 m2 cây gai xanh từ năm 2024. Mỗi năm, cây gai xanh thu hoạch được 3-4 lứa, so với cây ngô, cây sắn cho hiệu quả kinh tế gấp nhiều lần.
Ông Giám tâm sự cây gai xanh dễ chăm sóc, ít sâu bệnh, khả năng chịu hạn tốt, ưa khí hậu nóng ẩm. Cây gai xanh trồng vụ đầu tiên sẽ cho thu hoạch sau 75 ngày. Khi thu hoạch cần chặt sát gốc, cây sẽ mọc lại, sau đó chỉ cần bón phân, làm cỏ. Các vụ kế tiếp thu hoạch sau khoảng 47-50 ngày. So với các cây trồng khác, trồng gai xanh mang lại thu nhập cao hơn nên nhiều người dân trong xóm đã mở rộng diện tích trồng loại cây này để kiếm thêm thu nhập.
Từ một loại cây hoang dại, ít được để ý, cây lá gai nay đã chứng minh được giá trị kinh tế vượt trội khi vừa là nguyên liệu làm bánh truyền thống, vừa có thể dùng để kéo sợi phục vụ ngành dệt may. Trồng một lần, thu hoạch liên tục trong nhiều năm, ít tốn công chăm sóc, đầu ra ngày càng rộng mở - tất cả những yếu tố ấy đã biến gai xanh thành cây trồng chiến lược ở nhiều vùng quê. Không chỉ mang lại thu nhập ổn định hàng tháng, cây lá gai còn giúp người nông dân thoát khỏi cảnh “được mùa mất giá” vốn thường thấy ở các loại cây ngắn ngày khác.