Ngành công nghiệp quốc phòng Ukraine đang phải đối mặt với cuộc khủng hoảng chảy máu chất xám ngày càng trầm trọng khi các kỹ sư và chuyên gia công nghệ lành nghề rời khỏi đất nước trong bối cảnh xung đột.

Bất chấp sự gia tăng các hợp đồng quân sự và việc mở rộng sản xuất được nhà nước phương Tây hậu thuẫn, các công ty cho biết họ đang gặp khó khăn trong việc thay thế các chuyên gia giàu kinh nghiệm bị mất do di cư, điều động và các mối đe dọa an ninh.

Chủ động rời bỏ đất nước hoặc bị gọi nhập ngũ

Một số nhà sản xuất quốc phòng Ukraine chia sẻ với Defence Blog rằng họ hiện đang phải đối mặt với "sự thiếu hụt nghiêm trọng" nguồn nhân lực trẻ có khả năng thiết kế, sản xuất và triển khai các giải pháp công nghệ tiên tiến.

Nhiều chuyên gia trong số này - đặc biệt là những người trong lĩnh vực sản xuất máy bay không người lái, hệ thống tác chiến điện tử (EW) và sản xuất xe bọc thép - đã rời Ukraine vào đầu năm để đến những nơi mà họ cho là an toàn và ổn định hơn ở châu Âu và Mỹ.

"Việc mất đi những kỹ sư trẻ tài năng đã trở thành vấn đề khó khăn nhất. Chúng tôi có thể tăng đơn đặt hàng, mở rộng cơ sở vật chất, nhưng không thể thay thế được kinh nghiệm đã rời khỏi đất nước." , một giám đốc điều hành quốc phòng tại Kyiv cho biết.

Các công ty Ukraine báo cáo rằng các kênh tuyển dụng đã sụp đổ khi các kỹ sư hoặc tự nguyện nhập ngũ hoặc bị gọi nhập ngũ để thay thế các binh sĩ thương vong ở tiền tuyến. Một số người được gọi trước đây từng đóng vai trò quan trọng trong các chương trình thiết kế vũ khí, robot và thử nghiệm.

Để giảm thiểu thiệt hại, chính phủ đã đưa ra các chương trình đặc biệt cho phép các doanh nghiệp quốc phòng dự trữ nhân sự quan trọng - bảo vệ họ khỏi việc huy động. Tuy nhiên, các quan chức công ty cho biết các biện pháp này chưa ổn định được tình hình.

Năm 2023, các thành viên trong gia đình một kỹ sư tên lửa hàng đầu đã bị sát hại trong một vụ việc mà các quan chức mô tả là một cuộc tấn công có chủ đích, nhắm vào các chuyên gia quốc phòng Ukraine đã được biết đến.

Các nguồn tin trong cơ quan an ninh cũng báo cáo về những nỗ lực liên tục của các đặc vụ Nga nhằm gây áp lực hoặc đe dọa các nhân viên làm việc trong các chương trình vũ khí quan trọng.

"Trong điều kiện như thế này, việc giữ chân nhân tài là vô cùng khó khăn. Chúng tôi buộc phải nghĩ đến không chỉ sản xuất mà còn cả sự an toàn của từng kỹ sư." - Giám đốc một nhà máy sản xuất UAV cho hay.

Để ứng phó với môi trường ngày càng xấu đi, các công ty quốc phòng Ukraine đã chuyển dần một phần hoạt động kỹ thuật và thiết kế ra nước ngoài.

Trong hai năm qua, gần như tất cả các nhà sản xuất quốc phòng lớn nhất của Ukraine đều đã thành lập các văn phòng vệ tinh hoặc trung tâm R&D tại Ba Lan, Cộng hòa Séc, Đức và Vương quốc Anh, chuyển nhân viên đến những điều kiện an toàn và dễ dự đoán hơn.

Bị chính phương Tây "hút máu"

Các giám đốc điều hành cho biết việc di dời này là thiết yếu để duy trì hoạt động. Chúng cho phép hoạt động nghiên cứu và sản xuất được tiếp tục mà không bị gián đoạn liên tục do các cuộc tấn công tên lửa hay tình trạng thiếu điện.

Tuy nhiên, xu hướng này đã gây ra một tác dụng phụ không mong muốn: sau khi di dời, nhiều chuyên gia Ukraine quyết định ở lại nước ngoài vĩnh viễn, do bị thu hút bởi mức lương cao hơn, trang thiết bị tốt hơn và điều kiện sống ổn định cho gia đình.

Cuộc di cư này đã thúc đẩy sự cạnh tranh giữa các công ty phương Tây nhằm tuyển dụng các kỹ sư Ukraine có kinh nghiệm chiến đấu thực tế và kỹ năng giải quyết vấn đề nhanh chóng được rèn luyện dưới áp lực thời chiến. Các công ty quốc phòng châu Âu và Mỹ đã tích cực tìm kiếm những chuyên gia này, cung cấp các hợp đồng dài hạn và vị trí nghiên cứu.

Kết quả là, nguồn kỹ sư cao cấp của Ukraine đang bị thu hẹp. Các cuộc khảo sát mới nhất cho thấy mặc dù số lượng công ty đang lên kế hoạch hoặc cân nhắc di dời đã giảm từ 85% vào tháng 2 năm 2025 xuống còn 51% vào tháng 10.

Nhưng dòng chảy lao động có trình độ vẫn không hề chậm lại. Ngược lại, ngành quốc phòng tiếp tục mất nhân tài vào tay các nhà tuyển dụng phương Tây ngay cả khi sản xuất trong nước đang tăng tốc.

Một số nhà kinh tế quốc phòng cảnh báo rằng sự mất cân bằng này có thể tạo ra một nút thắt trong đổi mới quân sự của Ukraine. Nếu không đầu tư bền vững vào việc duy trì lực lượng lao động và an ninh công nghiệp, đất nước có nguy cơ mất không chỉ con người mà còn cả tài sản trí tuệ và bí quyết được phát triển trong chiến tranh.

Ngành công nghiệp quốc phòng của Ukraine, từng được nhà nước kiểm soát ở mức độ cao, đã trải qua quá trình chuyển đổi nhanh chóng kể từ năm 2022.

Cuộc xung đột đã buộc cả các nhà sản xuất công và tư phải mở rộng sản xuất máy bay không người lái, xe bọc thép và đạn dược tầm xa với tốc độ chưa từng có.

Trong giai đoạn 2023–2024, Ukraine đã khởi động các chương trình hỗ trợ các công ty quốc phòng tư nhân, bao gồm các hệ thống mua sắm mới và đẩy nhanh phê duyệt thử nghiệm vũ khí.

Những cải cách này nhằm khuyến khích đổi mới và thu hút các chuyên gia trẻ vào lĩnh vực này. Tuy nhiên, sự gia tăng đồng thời của làn sóng di cư và mối đe dọa thường trực từ các cuộc không kích của Nga đã làm suy yếu những nỗ lực này.

Các nhà lãnh đạo quốc phòng Ukraine đã nhiều lần gọi làn sóng di cư hiện nay là "rủi ro chiến lược". Mặc dù việc di dời sang châu Âu cho phép tiếp tục sản xuất, nhưng nó cũng làm tăng thêm sự phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng nước ngoài và chuyển dịch năng lực công nghệ ra ngoài biên giới Ukraine.

Đối với các đồng minh phương Tây, xu hướng này vừa mang lại cơ hội vừa mang lại lo ngại. Một mặt, ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ và châu Âu được hưởng lợi từ dòng chảy chuyên môn từ Ukraine. Mặt khác, sự thay đổi này có thể làm suy yếu khả năng duy trì tự vệ lâu dài và xuất khẩu quốc phòng của Ukraine sau chiến tranh.

Nếu không được kiểm soát, dòng chảy này có thể biến Ukraine từ một cường quốc quốc phòng đang phát triển thành một nguồn cung lao động hợp đồng cho các công ty vũ khí phương Tây. Sự dịch chuyển này có thể củng cố các ngành công nghiệp NATO trong ngắn hạn nhưng lại làm suy yếu một trong những đối tác khu vực quan trọng của liên minh về lâu dài.

Như một kỹ sư người Ukraine hiện đang làm việc tại Prague đã nói với Defence Blog, "Chúng tôi vẫn làm việc cho Ukraine — chỉ là bây giờ chúng tôi làm việc từ bên ngoài. Nhưng mỗi ngày ở nước ngoài, ý nghĩ trở về lại càng xa vời hơn."

Cuộc đấu tranh nhằm giữ chân nhân tài khoa học và công nghiệp của Ukraine hiện là một trong những thách thức cấp bách nhất của đất nước này — một cuộc chiến không phải bằng tên lửa hay máy bay không người lái, mà bằng cơ hội, sự an toàn và thời gian.