Đêm 14/8 tại Hà Nội, chương trình thơ nhạc “Những câu thơ viết nên hình đất nước” khiến nhiều khán giả nghẹn ngào trước dòng chảy cảm xúc về Tổ quốc. Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã khiến khán phòng lặng đi khi đọc bài thơ mới Trên thềm đá Hải Vân Quan với nhiều suy ngẫm, chiêm nghiệm.

Thi sĩ, chính khách

Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943 tại thôn Ưu Điềm, Phong Điền, Thừa Thiên Huế. Tên khai sinh ban đầu là Nguyễn Khoa An Điềm, do bà nội đặt với ý nghĩa gắn liền quê hương và hoàn cảnh an trí của cha mẹ. Năm 1955, khi ra Bắc học tập, ông bỏ bớt chữ “An”, từ đó gắn bó với tên gọi Nguyễn Khoa Điềm.

Tuổi thơ ông thấm đẫm nếp gia giáo Huế: thầy dạy nghiêm khắc, mẹ dạy giữ lễ nghĩa trong từng bước đi, lời nói. Xuất thân từ một gia tộc chữ nghĩa, có bà nội là Đạm Phương nữ sử, nổi tiếng uyên bác, và cha là nhà báo Hải Triều, ông đã được thừa hưởng lý tưởng và đam mê nghệ thuật. Những ký ức gia đình ấy trở thành hành trang quan trọng trong con đường sáng tác và tư tưởng sau này.

Sau khi tốt nghiệp Đại học Sư phạm Hà Nội năm 1964, ông vào hoạt động ở chiến trường Thừa Thiên - Huế; năm 1995 làm Tổng Thư ký Hội Nhà văn Việt Nam, năm 1996 làm Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thông tin, rồi nắm giữ các vị trí Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương.

Sự kết hợp hiếm có giữa thi sĩ và chính khách khiến tác phẩm của Nguyễn Khoa Điềm song hành hai vai trò: người cầm bút và người gánh vác trách nhiệm chính trị. Chính điều này đã tạo nên một diện mạo đặc biệt cho thơ ông, thấm đẫm tình cảm cá nhân và văn hóa dân gian, đồng thời phản chiếu rõ nét tinh thần công dân, trách nhiệm với xã hội và thời cuộc.

Đất Nước của nhân dân

Trên thi đàn, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm ghi dấu ấn sâu đậm với trường ca Mặt đường khát vọng (1971), tác phẩm gồm chín chương, viết về sự thức tỉnh của tuổi trẻ đô thị vùng tạm chiếm miền Nam, nối bước cuộc chiến đấu vì thống nhất Tổ quốc. Trong đó, chương V, Đất Nước đã trở thành trích đoạn nổi tiếng, đi vào sách giáo khoa và đời sống nhiều thế hệ học sinh.

Đất Nước không phải là khái niệm trừu tượng, mà được cảm nhận từ những “ngày xửa ngày xưa…”, “miếng trầu bà ăn”, “cái kèo cái cột thành tên”, một cách nhìn dung dị, đặt văn hóa dân gian và đời sống thường nhật vào trung tâm của tình yêu nước.

Những vần thơ vừa mới mẻ vừa giàu chất triết học đã in sâu trong tâm thức của nhiều thế hệ, được nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm viết khi chỉ mới 28 tuổi:

“Có biết bao người con gái, con trai

Trong bốn ngàn lớp người giống ta lứa tuổi

Họ đã sống và chết

Giản dị và bình tâm

Không ai nhớ mặt đặt tên

Nhưng họ đã làm ra Đất Nước”.

Chia sẻ về hoàn cảnh ra đời của bài thơ, ông cho hay, tháng 12 năm 1971, Ban Tuyên huấn Khu ủy Trị Thiên triệu tập một trại sáng tác kéo dài một tháng. Để đến được địa điểm, họ phải đi bộ suốt ba ngày. Nhạc sĩ Trần Hoàn, khi ấy phụ trách trại, hỏi nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm sẽ viết gì. Ông thành thật đáp: “Có lẽ tôi sẽ tiếp tục làm một số bài thơ lẻ tẻ”. Nhưng nhạc sĩ Trần Hoàn khuyến khích ông viết cái gì dài hơi, như trường ca.

Chính từ gợi ý đó, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm bắt tay vào sáng tác Mặt đường khát vọng với cấu trúc và nhịp điệu mang hơi hướng của những bản giao hưởng mà ông yêu thích. Khi bản thảo hoàn thành và được đọc lên, nhạc sĩ Trần Hoàn rất thích, đặc biệt là phần Đất Nước.

Ban đầu, trường ca kết thúc bằng bài Mùa thu tựu trường viết theo thể ngũ ngôn, chan chứa cảm xúc về viễn cảnh sinh viên trở lại giảng đường sau những mùa đấu tranh. Tuy nhiên, theo góp ý của nhạc sĩ Trần Hoàn “phải xông lên, xông tới”, ông đã bỏ đoạn kết ấy để viết lại, làm cho tổng thể tác phẩm có sức vươn mạnh mẽ hơn.

Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm từng chia sẻ, chính sự “liều lĩnh” của tuổi trẻ đã thôi thúc ông tìm cách viết khác đi. Thay vì đi theo lối mòn truyền thống, nhắc đến lịch sử chỉ qua tên các anh hùng dân tộc như Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Nguyễn Huệ, ông chọn hướng tới những truyền thống dân gian, những con người vô danh “không ai nhớ mặt đặt tên” nhưng đã góp phần tạo dựng đất nước.

Cách tiếp cận ấy, theo ông, phù hợp với tâm thế của tuổi trẻ đô thị lúc bấy giờ và đã được nhiều trí thức, sinh viên Huế đón nhận khi chương thơ được phát trên Đài phát thanh Giải phóng.

Chữ “Đất Nước” được ông viết hoa là lựa chọn có chủ ý, biểu đạt sự thiêng liêng, như một danh từ đặc biệt trong trái tim mỗi người Việt.

Ở tuổi ngoài 80, khi nhìn lại hành trình sáng tác, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm vẫn khẳng định suy nghĩ về đất nước của mình không thay đổi: “Đất nước là của nhân dân chứ không phải của một triều đại, một ông vua nào và đó là lý do chúng ta phải ra sức bảo vệ và xây dựng đất nước”, ông chia sẻ.

Chiếc lá xanh bên đường/ Chân mây chiều rạng rỡ/ Tự do là tất cả

Dù Mặt đường khát vọng và nhiều tác phẩm khác có sức ảnh hưởng lớn,nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm cho biết việc đến với thơ không phải chủ ý từ đầu, mà là sự tất yếu của thời cuộc. Trong những năm tháng tham gia cuộc đấu tranh vì độc lập, ông xác định nhiệm vụ trước tiên là giải phóng dân tộc. Thơ ca, theo ông, chỉ đơn giản là một cách để khích lệ tinh thần chiến đấu và trở thành “vũ khí tinh thần” cho quân và dân. Ông còn làm thơ như một cách bày tỏ lòng biết ơn với những người đi trước.

“Khi vào bộ đội, tôi ghi sâu hình ảnh người đồng đội đã trao cho tôi khẩu súng để tôi tiếp tục cuộc chiến đấu tại Thành phố Huế. Lúc đó, vũ khí không có nhiều, người đi trước hy sinh thì người đi sau phải cầm lấy súng và tiếp tục. Những câu thơ ngày đó đã ghi đậm sự biết ơn, ghi lại dũng khí của những người đi trước”, ông chia sẻ.

Ông cũng chưa bao giờ tự nhận là “nhà thơ tên tuổi”. Trong bài thơ “Tự do”được ông sáng tác sau khi nghỉ công tác, ông viết: “"Xin bạn bình tâm/ Tôi chẳng bao giờ là nhà thơ tên tuổi cả/ Danh hiệu đó xin nhường cho người khác/ Tôi chỉ mong mình tự do/ Để được là mình/ Viết điều mình mong ước/ Giữa cái thời sống là đeo đuổi/ Danh hiệu, bạc tiền, ghế cao, nhà rộng/ Tôi chọn tự do/ Thi sĩ/ Tự do trước hết chính mình/ Không chiều lụy mình/ Ngỏng cổ nghe lời khen tặng./ Với tôi/ Sự ân thưởng một câu nói vui bạn bè/ Chiếc lá xanh bên đường/ Chân mây chiều rạng rỡ/ Tự do là tất cả/ Những ràng buộc trong sạch/ Giữa con người và con người/ Con người cùng ngoại vật/ Không ngã giá/ Thật bình dị/ Tự do làm tâm hồn ta lớn lên/ Trong chiều kích vũ trụ".