Ngũ gia bì hương là loại rau mọc dại ở vùng núi phía Bắc, đặc biệt là Lào Cai, Hà Giang, Yên Bái. Đây được coi là rau nhân sâm của người miền núi.
Rau ngũ gia bì hương ở dạng cây bụi nhỏ, cao 1-7m, cành vươn dài và có gai; lá kép mọc so le, gồm 4-5 lá chét dài 2-8cm, rộng 1.5-4cm; cuống lá có bẹ và gai; ngọn non màu tím và xanh dần khi về già; hoa có 5 lá đài, 5 cánh hoa màu vàng lục; quả hình cầu, hơi dẹt, khi chín có màu đen và chứa hai hạt.
Trước kia, ngũ gia bì hương là cây thuốc có trong danh mục các bài thuốc y học cổ truyền được sử dụng rộng rãi. Gần đây, rau ngũ gia bì hương bỗng trở thành đặc sản không thể thiếu trong bữa ăn hàng ngày của người vùng núi và các nhà hàng, khách sạn.
Vốn là cây mọc dại, những năm gần đây ngũ gia bì hương đã và đang được nhiều bà con nông dân ở vùng cao Bắc Hà (Lào Cai) gieo trồng theo hướng canh tác hữu cơ, mở ra hướng phát triển kinh tế mới với những tín hiệu khả quan.
Tại thôn Sín Chải, xã Na Hối (huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai), chị Thu được biết đến là người tiên phong đưa cây ngũ gia bì hương, một loài cây dại vốn chỉ mọc tự nhiên trên núi rừng nay được trồng và khai thác như một loại rau đặc sản có giá trị kinh tế cao. Từ năm 2014, chị đã bắt đầu thử nghiệm trồng loại cây này với mong muốn tạo ra sinh kế bền vững cho gia đình và mở ra hướng đi mới cho người dân địa phương.
Theo chị Thu, ngũ gia bì hương là loại cây dễ trồng, ít sâu bệnh và hầu như không đòi hỏi nhiều công chăm sóc. Chỉ cần đảm bảo độ ẩm, bón phân khoảng hai lần mỗi năm là cây có thể sinh trưởng khỏe mạnh và cho thu hái liên tục quanh năm. Mỗi đợt thu hoạch chủ yếu tập trung vào phần ngọn non, nơi chứa nhiều dưỡng chất và có giá trị cao nhất trong chế biến món ăn.
Nhờ chất lượng rau tươi ngon, hương vị đặc biệt, rau ngũ gia bì hương của gia đình chị dần tạo được chỗ đứng trên thị trường. Nhiều nhà hàng, quán ăn tại Bắc Hà và các khu du lịch lân cận thường xuyên liên hệ đặt mua với mức giá dao động quanh 40.000 đồng/kg, mức giá khá cao so với nhiều loại rau thông thường.
Thấy tiềm năng lớn, chị Thu tiếp tục nhân giống và mở rộng diện tích trồng, tận dụng không gian dưới tán cây mận để trồng xen canh nhằm tiết kiệm đất và tăng hiệu quả sử dụng. Đến nay, tổng diện tích trồng ngũ gia bì hương của gia đình chị đã lên tới gần 2.000m². Trung bình mỗi năm, chị cung cấp ra thị trường từ 1 đến 1,2 tấn rau, thu về hơn chục triệu đồng.
“Hiện tại rau ngũ gia bì hương tiêu thụ rất tốt, giá bán ổn định. Có những thời điểm, gia đình tôi không đủ hàng để cung cấp cho các nhà hàng và du khách. Ngoài việc dùng làm rau ăn, loại cây này còn có thể chế biến thành trà thảo dược, rất tốt cho sức khỏe. Sắp tới, tôi dự định mở rộng thêm mô hình để nâng cao thu nhập và tạo thêm việc làm cho bà con trong thôn", chị Thu chia sẻ.
Bà Vàng Thị Tiến cũng là một trong những hộ dân tích cực tham gia mô hình trồng rau ngũ gia bì hương dưới tán mận, một hình thức canh tác xen canh đang mang lại hiệu quả kinh tế rõ rệt cho nhiều hộ dân miền núi.
Bà Tiến cho biết, gia đình bà được địa phương hỗ trợ giống và hướng dẫn kỹ thuật để trồng khoảng 1.000 m² ngũ gia bì hương từ cuối năm 2021. Sau hơn hai năm gắn bó với mô hình này, bà đã nhận thấy rõ những chuyển biến tích cực trong đời sống. Trung bình mỗi tuần, bà có thể thu hoạch và bán rau với thu nhập khoảng 300.000 đồng. Dù con số không lớn nhưng ổn định, đều đặn và bền vững, điều mà trước đây trồng ngô hay sắn trên đất dốc khó mang lại.
“Loại rau này dễ trồng, không mất nhiều công chăm sóc mà lại được thị trường ưa chuộng. Đặc biệt, có thể tận dụng đất trống dưới tán cây mận để trồng xen canh. Khi bón phân cho cây ngũ gia bì, cây mận cũng được hưởng lợi – vừa tiết kiệm chi phí, vừa giúp cả hai cây cùng phát triển tốt”, bà Tiến chia sẻ.
Nhờ thu nhập từ ngũ gia bì hương, cuộc sống gia đình bà ngày càng khởi sắc. Không chỉ lo được học hành đầy đủ cho hai con, bà còn có điều kiện sửa sang lại căn nhà cũ, mua thêm xe máy để thuận tiện cho việc đi lại và vận chuyển nông sản ra chợ. Hiện tại, bà Tiến đang tiếp tục nhân giống, mở rộng diện tích trồng để tăng sản lượng cung ứng cho thị trường.
Với khí hậu mát mẻ quanh năm và đất đai phù hợp, cây ngũ gia bì hương đang dần trở thành hướng đi mới giúp nhiều hộ dân nơi đây từng bước ổn định cuộc sống, vươn lên thoát nghèo bằng chính sức lao động của mình.