Lêkima (tên tiếng Pháp: Pouteria lucuma), thuộc họ Sapotaceae, là loại cây ăn quả nhiệt đới quen thuộc với nhiều vùng quê Việt Nam. Khi chín, phần ruột quả có màu vàng óng như lòng đỏ trứng gà luộc, vì vậy dân gian còn gọi là quả trứng gà, hoặc ở một số nơi gọi là trái ô ma.
Cây lêkima được trồng ở khắp các tỉnh thành, phổ biến nhất ở nông thôn. Quả có nhiều dạng: tròn, dài hoặc hình tim. Loài cây này không chỉ gắn bó với đời sống người dân quê mà còn in dấu trong văn hóa, qua hình ảnh người nữ anh hùng Võ Thị Sáu trong câu hát: "Mùa hoa lêkima nở/ Ở quê ta miền đất đỏ…".
Lêkima cho trái quanh năm, nhưng chính vụ thường từ tháng 4 đến tháng 8 âm lịch. Khi còn xanh, quả có màu xanh sẫm, vị chát; đến khi chín chuyển sang vàng cam rực rỡ, lớp vỏ mỏng bọc lấy phần thịt vàng, bở, ngọt bùi, thoang thoảng hương thơm. Đặc biệt, khi chín cây, quả dễ nứt và rụng, phần thịt mềm mịn như dạng bột.
Trước kia, lêkima mọc nhiều ở làng quê nhưng ít được ưa chuộng, chủ yếu trồng để lấy bóng mát vì không mang lại giá trị kinh tế. Tuy nhiên, vài năm gần đây, loại quả này bất ngờ “lên ngôi”, xuất hiện ở các chợ thành phố và được xem là đặc sản. Giá bán dao động 25.000–35.000 đồng/kg, thậm chí có nơi lên đến 55.000 đồng/kg.
"Quả này trước đây ở quê có nhiều vô kể, hầu như nhà nào cũng có 1 vài cây trong sân nhà. Đến mùa quả chín rụng đầy gốc không mấy ai ăn. Giờ đây, chúng lại thành đặc sản được bán ở thành phố, nhiều người mua về ăn để tìm lại hương vị của tuổi thơ, cũng có ngươi mua về để tò mò ăn thử".
Theo kinh nghiệm của các bà, các mẹ, trái lêkima ngon thường có hình tim, một đầu nhọn, vỏ mỏng; nếu ăn ngay nên chọn quả đã mềm. Cây lêkima trồng từ hạt thường mất 7–10 năm mới ra trái, nhưng với phương pháp chiết, ghép hiện nay, thời gian cho quả nhanh hơn nhiều", chị Loan (người bán hoa quả quê ở chợ Phùng Khoang, Hà Nội chia sẻ.
Trên các trang bán hàng trực tuyến quốc tế như Amazon, bột quả trứng gà (lêkima) được rao bán với giá tới 19,95 USD cho túi 240g, quy đổi ra tương đương khoảng 1,9 triệu đồng mỗi kg – mức giá khá “đắt đỏ” so với nhiều loại bột trái cây khác.
Quả lêkima chứa nhiều dưỡng chất quý như vitamin B3, β-caroten, sắt và chất xơ – những hợp chất chống oxy hóa mạnh mẽ, đồng thời hỗ trợ tăng sản xuất hồng cầu, kích thích hoạt động hệ thần kinh, phòng ngừa trầm cảm, giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch…
Cứ 40 gam bột lêkima (khoảng 2,5 thìa canh) chứa: Calo: 140, Protein: 1 gam, Chất béo: 0 gam, Carbohydrates: 35 gam, Chất xơ: 11 gam, Đường: 11 gam.
Giàu dinh dưỡng hơn cả bơ, mạnh về chống oxy hóa
Chuyên gia dinh dưỡng Hong Ruopu (Khoa Chăm sóc Tích hợp Cộng đồng, Quận Zhongxiao, Bệnh viện Thống nhất Đài Bắc, Đài Loan) cho biết, lêkima giàu phốt pho, sắt, canxi, vitamin C và 17 loại axit amin thiết yếu. Giá trị dinh dưỡng của loại quả này thậm chí còn cao hơn cả bơ – loại quả vốn nổi tiếng với lợi ích sức khỏe. Ngoài ra, giống như nhiều loại rau củ quả vàng khác, lêkima chứa lượng β-caroten dồi dào giúp chống oxy hóa, bảo vệ thị lực.
Hàm lượng chất xơ vượt trội
Phần thịt quả lêkima có màu vàng trứng, giàu tinh bột, ít nước, vị ngọt bùi như khoai lang. Hàm lượng chất xơ của nó đạt 6,1g/100g – cao gấp đôi khoai lang (3g/100g) và gấp 5–6 lần so với táo. Nhờ vậy, quả có tác dụng hỗ trợ tiêu hóa, bổ tỳ vị, làm ẩm ruột và nhuận tràng.
Thực phẩm chỉ số đường huyết thấp – thay thế đường tự nhiên
Bột lê ki ma không chứa gluten và có thể dùng làm chất tạo ngọt tự nhiên. Theo Nature News, trong 11g chất béo của quả có khoảng 2g đường, nhưng nhờ chỉ số đường huyết thấp, nó giúp ổn định đường huyết, hỗ trợ kiểm soát tăng đường huyết và huyết áp – đặc biệt hữu ích với người mắc tiểu đường tuýp 2.
Ứng dụng trong y học và làm đẹp
Ngoài giá trị ẩm thực, lê ki ma còn được nghiên cứu về tiềm năng y học. Giáo sư Leonel Rojo (Trung tâm Công nghệ Sinh học, Đại học Rutgers, Mỹ) phát hiện dầu chiết xuất từ hạt lê ki ma giúp vết thương nhanh lành và thúc đẩy tái tạo da trong thí nghiệm. Bác sĩ Chen Meifei (Giám đốc Phòng khám Y học cổ truyền Trung Quốc Jingfei) cho rằng loại quả này còn giúp thanh nhiệt gan, phù hợp cho người thể trạng yếu, sợ lạnh, đi tiểu nhiều.
Có thể góp phần giảm nguy cơ ung thư
Lêkima chứa nhiều hợp chất chống oxy hóa có khả năng hỗ trợ phòng ngừa một số loại ung thư. Đáng chú ý, β-sitosterol – một hoạt chất dinh dưỡng trong quả – đã được chứng minh có tác dụng chống ung thư ở động vật. Dù hiệu quả không mạnh như hóa trị và hoàn toàn không độc hại, nó vẫn mang lại lợi ích bảo vệ nhất định. Ngoài ra, axit galic, pectin và tannin trong lê ki ma cũng được cho là có khả năng ức chế sự hình thành và phát triển của tế bào khối u.
Kiểm soát bệnh tiểu đường
Một nghiên cứu cho thấy chiết xuất từ lêkima có hiệu quả trong việc ức chế sự tăng đột biến đường huyết và tăng huyết áp có liên quan đến bệnh tiểu đường tuýp 2.
Lý do là thành phần đường bột của lêkima phức tạp hơn nhiều so với chất bột đường đơn giản nên được hấp thu chậm vào máu hơn, từ đó tránh được tình trạng tăng đường huyết đột ngột sau ăn. Vì điều này, mặc dù chứa đường, bột quả lêkima được đánh giá là thân thiện với người bệnh tiểu đường so với nhiều chất tạo ngọt khác.
Làm đẹp da
Hàm lượng niacin, beta- carotene, sắt và nhiều chất xơ cũng như những thành phần chống oxy hóa có trong lêkima giúp tái tạo tế bào, giúp da săn chắc, khỏe mạnh.
Lưu ý khi dùng quả hay bột quả lêkima
Mặc dù là lựa chọn lành mạnh hơn các chất làm ngọt khác, lêkima vẫn chứa lượng khá đường, vì thế không nên sử dụng quá nhiều.
Ngoài ăn quả chín, có thể sử dụng bột lêkima bằng một số cách như: trộn cùng sữa chua, cho vào sinh tố, làm bánh thay cho đường nâu…