Vào đầu năm 1377, một trong những biến cố gây chấn động nhất lịch sử trung đại Việt Nam đã xảy ra: Vua Trần Duệ Tông thân chinh tiến đánh Champa, kéo theo hàng vạn binh sĩ vào một chiến dịch nhiều rủi ro và kết thúc bằng thất bại. Trận Đồ Bàn đã cướp đi sinh mạng của một vị hoàng đế – điều chưa từng xảy ra trong lịch sử phong kiến Đại Việt – đồng thời để lại hậu quả sâu sắc cho triều đại nhà Trần vốn đã suy yếu từ giữa thế kỷ 14.

Bối cảnh lịch sử cho cuộc chiến này bắt nguồn từ mối quan hệ vốn nhiều biến động giữa Đại Việt và vương quốc Champa ở phương Nam. Sau thời kỳ hòa hiếu dưới thời Trần Nhân Tông – Trần Minh Tông, quan hệ hai quốc gia trở nên căng thẳng trở lại kể từ giữa thế kỷ 14 khi Champa dưới sự lãnh đạo của Chế Bồng Nga dần phục hồi sức mạnh quân sự. Trong khi đó, Đại Việt đang rơi vào bất ổn: Thiên tai, đói kém, mất mùa, sự suy yếu của chính quyền trung ương, nạn tham quan và phân hóa trong nội bộ hoàng tộc làm nền móng quốc gia lung lay nghiêm trọng. Lúc này, Trần Duệ Tông lên ngôi năm 1373 trong bối cảnh ông được Thái thượng hoàng Trần Nghệ Tông “ủy thác” quyền lực.

Sư tử đá thành Đồ Bàn, nay là di tích thành Hoàng Đế ở tỉnh Gia Lai (Bình Định cũ). Ảnh: Quốc Lê.

Trần Duệ Tông, tên thật là Trần Kính, là một vị vua có chí khí và quyết tâm phục hưng uy danh nhà Trần. Tuy nhiên, thay vì chú trọng vào cải cách trong nước, ông lại hướng đến một cuộc chiến Nam chinh, vừa để bảo vệ biên cương, vừa thể hiện vai trò lãnh đạo của một vị quân vương đang cố gắng phục hưng đất nước. Đặc biệt, vua Champa là Chế Bồng Nga đã từ chối triều cống và có hành động được coi là bất kính khi trả lễ vật của sứ giả nhà Trần. Những hành động đó đã khiến Trần Duệ Tông nổi giận. Trong bối cảnh ấy, cuộc viễn chinh năm 1377 được tổ chức gấp gáp, thiếu chuẩn bị kỹ càng, nhưng mang theo tham vọng lớn về một chiến thắng chớp nhoáng để củng cố ngai vàng.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, tháng Giêng năm 1377, Trần Duệ Tông dẫn quân tiến vào đất Champa. Quân Trần hành quân nhanh, tiến sâu vào lãnh thổ Champa mà không nắm rõ địa hình và tình hình địch. Khi tiến đến gần thành Đồ Bàn, vua được thông báo rằng thành đã bỏ trống, địch quân đã tháo chạy. Tuy nhiên, đây là cái bẫy chiến lược mà Chế Bồng Nga và tướng lĩnh Champa đã dựng sẵn. Quân Trần lọt vào trận địa mai phục ở cửa thành. Trong cuộc tấn công dữ dội, Duệ Tông bị trúng tên tử trận, nhiều tướng lĩnh cũng tử trận hoặc bị bắt, hàng ngàn binh lính mất mạng.

Cái chết của Trần Duệ Tông gây ra khủng hoảng nghiêm trọng trong triều đình nhà Trần. Lần đầu tiên trong lịch sử phong kiến Đại Việt, một vị vua chết trận, làm lung lay nghiêm trọng uy tín của vương quyền. Để tránh gây chấn động trong dân chúng, triều đình khi ấy do Thái thượng hoàng Trần Nghệ Tông đứng đầu. Để ổn định lòng dân trong giai đoạn nguy cấp, triều đình đã thông báo nhà vua băng hà, rồi nhanh chóng lập người kế vị.

Tuy nhiên, sau trận Đồ Bàn, Champa bắt đầu phản công dữ dội, tổ chức nhiều cuộc tấn công sâu vào lãnh thổ Đại Việt, thậm chí từng tấn công tận Thăng Long, tạo nên một trong những giai đoạn hỗn loạn nhất trong lịch sử nhà Trần.

Có thể nói, chiến dịch Đồ Bàn năm 1377 và cái chết của vua Trần Duệ Tông là một bước ngoặt lớn. Nó đánh dấu sự kết thúc giai đoạn phục hưng mong manh của cuối thời Trần, mở ra thời kỳ khủng hoảng kéo dài đến cuối thế kỷ 14, đồng thời làm nổi bật thực trạng suy tàn nội tại của vương triều. Cuộc chiến cho thấy những hạn chế trong đánh giá tình hình và chiến lược quốc phòng thời đó, khi triều đình đang ở thời kỳ suy yếu nghiêm trọng. Cuộc chiến cho thấy những hạn chế trong đánh giá tình hình và chiến lược quốc phòng thời đó, khi triều đình đang ở thời kỳ suy yếu nghiêm trọng

Nhìn lại, Trần Duệ Tông là hình ảnh của một đế vương đầy tham vọng nhưng không đủ nền tảng chính trị và quân sự để hiện thực hóa hoài bão của mình. Ông là người quyết đoán, nhưng lại sai lầm trong đánh giá cục diện chiến tranh. Cái chết của ông là một bi kịch cá nhân nhưng cũng là ẩn dụ lịch sử cho sự rạn vỡ của một thời đại từng huy hoàng.

-----------------------------

Tài liệu tham khảo:

Đại Việt sử ký toàn thư. Quốc sử quán triều Lê. NXB Văn học, 2022.

Việt Nam sử lược. Trần Trọng Kim. NXB Văn hóa Thông tin, 2021.

Việt sử giai thoại. Nguyễn Khắc Thuần. NXB Giáo Dục, 2005.