Ngày trước, dọc theo bờ rào, bụi tre hay ven các bãi đất trống ở quê, người ta thường thấy một loài dây leo mọc hoang, chẳng mấy ai để tâm. Đó chính là cây chùm bao, còn gọi là lạc tiên, cây lồng đèn. Hồi ấy, cây chỉ được xem như một loài dại, bọn trẻ con trong xóm có khi tiện tay hái quả để ăn chơi, còn người lớn thì ít ai ngó ngàng. Giờ đây, rau chùm bao lại “lột xác”, trở thành đặc sản được nhiều người thành phố tìm mua với giá khoảng 50.000 đồng/kg.
Cây chùm bao vốn có nguồn gốc từ khu vực Nam Mỹ và Caribe, sau này du nhập về Việt Nam rồi mọc lan khắp 3 miền. Đặc trưng của loài này là thân và lá có nhiều lông mịn, leo bám dẻo dai. Đặc biệt, vào mùa hè, từ khoảng tháng 5 đến tháng 7, cây ra quả hình tròn nhỏ, vỏ ngoài được bao bởi một lớp màng lưới trắng mỏng manh, trông như chiếc lồng đèn thu nhỏ, vì thế mới có tên gọi “lồng đèn”.
Với những thế hệ 8X, 9X ở nông thôn, quả chùm bao từng là món quà vặt của tuổi thơ. Chỉ cần hái xuống, bóc lớp lưới ngoài, cho vào miệng là cảm nhận ngay vị ngọt thanh, giòn giòn, giải khát trong những ngày hè oi nóng.
Nếu quả chùm bao gắn với kỷ niệm tuổi thơ thì phần lá và đọt non lại là nguyên liệu quý trong ẩm thực. Rau chùm bao có vị hơi nhẩn đắng nhưng ăn quen thì lại thấy ngọt mát, hậu vị lạ miệng. Ở nông thôn, người ta thường hái ngọn non về để luộc, xào cùng tôm thịt hoặc nấu canh. Một số nơi còn ăn sống bằng cách tước vỏ ngoài, ăn kèm rau thơm, tạo cảm giác giòn và mát. Đặc biệt, trong rau chùm bao có chứa saponin – hợp chất tự nhiên khi gặp nước sẽ tạo bọt. Bởi thế, nhiều người lần đầu rửa rau đều bất ngờ, thậm chí lầm tưởng như đang ngâm rau trong… nước xà phòng.
Chính cái vị lạ cùng sự “kỳ diệu” ấy đã khiến chùm bao ngày càng được chú ý. Nếu trước kia chỉ là món rau nhà nghèo thì nay đã xuất hiện ở chợ quê, thậm chí cả cửa hàng thực phẩm sạch ở thành phố với giá khoảng 50.000 đồng/kg. Rau chùm bao mọc tự nhiên, không hóa chất, không thuốc bảo vệ thực vật, nên được coi là rau sạch. Cứ độ cuối xuân, đầu hạ, nhiều người lại rủ nhau tìm mua vài mớ về xào với thịt bò, thịt lợn hay tôm, vừa ngon vừa nhớ lại hương vị đồng quê.
Chị Chính (Phú Thọ) kể lại: “Ngày trước, mỗi lần đi rừng mẹ tôi thường tranh thủ hái rau chùm bao về nấu canh cho cả nhà. Lúc ấy, đó chỉ là thứ rau chống đói qua ngày. Giờ thì khác, mỗi lần về quê tôi lại tìm mua vài cân mang lên Hà Nội để xào với thịt bò. Ăn vừa ngon, vừa thấy ấm áp kỷ niệm xưa".
Không chỉ ngon, chùm bao còn được đánh giá cao về mặt dược liệu. Trong Đông y, toàn thân cây (trừ rễ) có thể hái về, rửa sạch, sao vàng hạ thổ để hãm trà hoặc sắc uống. Loài dây leo này có vị ngọt hơi đắng, tính mát, có tác dụng an thần, thanh nhiệt, tiêu viêm, lợi tiểu. Người mất ngủ, nóng trong, hay mệt mỏi có thể dùng chùm bao như một vị thuốc dân gian.
Từ một loại cây dại leo lắt lay nơi bờ rào, chùm bao đã trở thành đặc sản có giá trị, vừa hiện diện trong bữa cơm nhà, vừa góp mặt trong y học cổ truyền. Với những ai từng lớn lên từ đồng ruộng quê nghèo, chỉ cần nhìn thấy mớ rau chùm bao trên sạp chợ, đã như thấy cả một trời ký ức ùa về.
