Trong ký ức của nhiều người vùng quê, đặc biệt ở miền Tây, củ lùn từng là món ăn dân dã gắn liền với tuổi thơ và những ngày gian khó. Từ loại củ mọc hoang ven bờ ruộng, bãi đất trống, củ lùn nay đã “lên đời” trở thành đặc sản được bán với giá không hề rẻ, hương vị giòn ngon, lạ miệng.
Củ lùn còn được gọi bằng nhiều tên khác nhau tùy từng vùng miền như củ sâm lùn, củ năng tàu, củ khoai lùn,… là một loại củ dân dã gắn liền với đời sống của người dân nông thôn. Thuộc họ Dong, củ lùn có hình dáng khá giống củ khoai tây, song nếu quan sát kỹ sẽ thấy vỏ ngoài của chúng sần sùi, có nhiều rễ nhỏ, không được nhẵn bóng như khoai tây. Chính đặc điểm này khiến nhiều người dễ nhầm lẫn, nhưng cũng tạo nên nét riêng biệt cho loại củ này.
Củ lùn thường có nhiều nhất vào mùa thu – đông, khi tiết trời se lạnh, đất ẩm. Trước kia, người dân chỉ đào củ lùn trong tự nhiên, nay nhiều nơi đã trồng rải rác để đáp ứng nhu cầu của thị trường. Tuy nhiên, vì đặc tính khó chăm và năng suất thấp nên củ lùn vẫn không có quanh năm, trở thành món ăn “hiếm có khó tìm”.
Điểm hấp dẫn của củ lùn chính là vị ngọt bùi xen lẫn giòn giòn. Khi ăn, củ không bị ngấy mà để lại dư vị thanh mát, dễ ăn. Vị ngon đặc trưng này khiến cho củ lùn dù chế biến đơn giản vẫn cuốn hút, khó trộn lẫn với bất kỳ loại củ nào khác.
Cách đơn giản nhất là luộc củ lùn hoặc hấp, giữ nguyên hương vị bùi ngọt, giòn giòn đặc trưng. Người dân quê còn ưa thích nướng củ lùn trên than hồng, lớp vỏ cháy xém bóc ra để lộ phần ruột trắng thơm phức, ăn vừa bùi vừa dẻo. Ngoài ra, củ lùn còn được cho vào nồi canh hoặc hầm cùng xương, tạo vị ngọt thanh mát cho nước dùng. Ngày nay, để hợp khẩu vị thực khách, nhiều nơi còn biến tấu củ lùn rang muối hay xào mỡ hành, vừa lạ miệng vừa đậm đà.
Trước đây củ lùn gần như không có giá trị kinh tế, chỉ để ăn chơi hoặc dùng trong bữa cơm đạm bạc. Nhưng nay, khi được xem là đặc sản, củ lùn được rao bán trên chợ mạng và các cửa hàng đặc sản quê với giá từ 5.000 – 90.000 đồng/kg, thậm chí có lúc còn cao hơn do hiếm hàng.
Khi mua củ lùn, bạn nên ưu tiên chọn những củ có lớp vỏ mịn, màu vàng sáng và không bị khô héo, bởi củ lùn tươi thường giữ được vị ngọt mát tự nhiên cùng nhiều dưỡng chất tốt cho sức khỏe. Trước khi chế biến, cần rửa sạch củ với nước, sau đó cắt bỏ phần đầu và cuối để đảm bảo vệ sinh. Trong quá trình nấu nướng, không nên sử dụng quá nhiều dầu hay gia vị vì có thể làm át đi hương vị đặc trưng của củ. Đồng thời, cũng tránh chế biến quá chín để giữ lại độ giòn và vị ngọt tự nhiên vốn có.
Tác dụng của củ lùn với sức khoẻ
Thanh nhiệt, giải khát
Nhờ hàm lượng nước dồi dào, củ lùn có tác dụng thanh nhiệt, giải khát, lợi tiểu và mát gan. Đây là món ăn được nhiều người ưa chuộng trong mùa hè để chống mất nước và làm mát cơ thể.
Cải thiện tiêu hóa
Củ lùn giàu cả chất xơ hòa tan lẫn không hòa tan, giúp đường ruột hoạt động nhịp nhàng hơn. Chất xơ thúc đẩy quá trình vận chuyển thức ăn, giảm táo bón và hạn chế sự tác động của độc tố lên niêm mạc ruột, từ đó bảo vệ hệ tiêu hóa khỏe mạnh.
Tốt cho tim mạch
Củ lùn còn có tác dụng tích cực đối với tim mạch. Chất xơ hòa tan giúp hạ mức cholesterol xấu (LDL), qua đó giảm nguy cơ xơ vữa động mạch hay đột quỵ. Bên cạnh đó, kali, magie và nhiều khoáng chất khác trong củ lùn cũng góp phần tăng cường chức năng tim và duy trì huyết áp ổn định.
Ổn định đường huyết
Theo ThS.BS Đặng Ngọc Hùng (Viện Nghiên cứu và Tư vấn dinh dưỡng), củ lùn có khả năng hỗ trợ hạ đường huyết và an toàn cho người mắc tiểu đường. Dù thuộc nhóm tinh bột, song lượng tinh bột trong củ lùn vừa phải, lại chứa nhiều nước, chất xơ và ít calo, giúp cải thiện đường huyết hiệu quả. Ngoài ra, nhờ giàu canxi, photpho, kali, củ lùn còn góp phần điều hòa huyết áp và giảm mỡ máu.
Chống oxy hóa, làm đẹp da
Trong củ lùn có nhiều chất chống oxy hóa cùng vitamin A, C, B, K và các khoáng chất quan trọng. Những thành phần này hỗ trợ sản sinh collagen, tăng độ đàn hồi cho da, làm chậm lão hóa và bảo vệ cơ thể trước tác động từ môi trường. Đặc biệt, phụ nữ thường xuyên ăn củ lùn sẽ có làn da căng mịn, trẻ trung hơn.
Hỗ trợ giảm cân
Với lượng calo thấp nhưng giàu chất xơ, củ lùn được xem là lựa chọn lý tưởng cho người ăn kiêng. Chất xơ giúp tạo cảm giác no lâu, hạn chế cảm giác thèm ăn và kiểm soát cân nặng. Đồng thời, chúng còn giúp ngăn chặn sự tăng đường huyết sau bữa ăn.
