Trong lịch sử hiện đại Việt Nam, vua Thành Thái (1879–1954) là một nhân vật độc đáo và phức tạp, người được các sử gia đánh giá là một vị vua trẻ tuổi có tư tưởng canh tân, tinh thần dân tộc mạnh mẽ và thái độ cứng rắn trước chính sách thực dân. Xung quanh cuộc đời và sự nghiệp của vua Thành Thái, có một câu chuyện đã trở thành đề tài bàn luận của hậu thế. Đó là chuyện ông đã “điên” trong thời gian ở ngôi của mình.

Vị vua trẻ mang tinh thần chống Pháp hiếm thấy

Ngược dòng lịch sử, vua Thành Thái tên thật là Nguyễn Phúc Bửu Lân, lên ngôi năm 1889 khi mới 10 tuổi, sau khi vua Đồng Khánh băng hà. Ngay từ thời niên thiếu, ông đã thể hiện sự thông minh, bản lĩnh và đặc biệt là tinh thần chống Pháp. Mặc được đưa lên như một vị vua dưới sự giám sát của Pháp, Thành Thái lại nhanh chóng làm cho chính quyền bảo hộ lo ngại. Ông có những hành động khiến Pháp khó chịu như tìm cách tiếp xúc với các sĩ phu yêu nước, cải cách hành chính trong triều và đôi khi ngang nhiên thể hiện thái độ khinh miệt người Pháp.

Chân dung vua Thành Thái. Ảnh: Public Domain.

Nỗi lo sợ lớn nhất của Pháp không chỉ đến từ các hành động cụ thể, mà từ tư tưởng chính trị của vị vua trẻ tuổi. Thành Thái không giấu giếm quan điểm ủng hộ phong trào Duy Tân, và đặc biệt có cảm tình với các lực lượng chống Pháp. Theo nhiều nguồn tư liệu, ông từng tìm cách liên lạc với những sĩ phu miền Trung và Nam Bộ, nuôi dưỡng các kế hoạch thoát khỏi sự kiểm soát của chính quyền bảo hộ. Đây là điều không thể chấp nhận với một vị vua được Pháp dựng lên. Vì thế, việc ông bị theo dõi và cô lập là điều dễ hiểu.

Chiến lược “giả điên” và phẩm giá một trí giả bị lưu đày

Trong những ngày cuối cùng ở trên ngai vàng, vua Thành Thái dường như có vấn đề về thần kinh, phát ngôn kỳ quái hoặc có những biểu hiện “điên loạn” và những hành vi bất thường gây xôn xao trong nội bộ cung đình. Điều này khiến người Pháp lúng túng: Họ không thể xử Thành Thái như một kẻ thù chính trị, mà chỉ có thể đưa ông ra khỏi ngai vàng bằng danh nghĩa loại bỏ một vị vua "vô năng", "không đủ sức trị nước". Năm 1907, thực dân Pháp chính thức buộc vua Thành Thái thoái vị, đưa con ông là vua Duy Tân (khi đó mới 7 tuổi) lên thay. Thành Thái bị đưa đi an trí tại Sài Gòn, rồi sau đó là Vũng Tàu. Đến nǎm 1916 ông bị đày ra đảo Réunion cùng với con trai là vua Duy Tân. Đến năm 1947 ông mới được cho về Việt Nam và cuối đời sống tại Sài Gòn cho đến khi mất năm 1954.

Vậy liệu vua Thành Thái có thật sự bị tâm thần, hay đó là một chiến thuật sinh tồn đầy khôn ngoan? Các nguồn tư liệu lịch sử cũng như nhận định của các sử gia hiện đại đều thiên về ý sau. Cuốn Đại Nam chính biên liệt truyện của Quốc Sử Quán Triều Nguyễn hoặc ghi chép của người Pháp đều thừa nhận Thành Thái vẫn hoàn toàn minh mẫn, và có tư tưởng vượt thời đại. Các nhà nghiên cứu hiện đại đều nghiêng về quan điểm Thành Thái giả điên để giữ mạng và bảo vệ danh dự hoàng tộc, đồng thời tránh cho đất nước rơi vào một cuộc đổ máu mà ông không thể kiểm soát.

Sự thật là, dù bị giam lỏng gần hết đời, vua Thành Thái duy trì thái độ bất hợp tác với bộ máy cai trị thời bấy giờ. Ông từ chối nhận đặc ân từ Pháp, sống nghèo nàn, không oán than, không đầu hàng. Cái “điên” của ông – nếu có – là cái điên của một trí giả bị đẩy ra ngoài thời đại, một người chọn “điên trong danh dự” còn hơn tỉnh táo trong thân phận nô lệ.

-------------------------

Tài liệu tham khảo:

Đại Nam chính biên liệt truyện. Quốc sử quán triều Nguyễn. Nhà Xuất Bản Thuận Hóa, 2006.

A History of the Vietnamese. Keith W. Taylor. Cambridge University Press, 2013.