Trong kỳ trước, chúng ta đã ghi nhận hiện tượng Công ty TNHH Thực phẩm Thiên Hưng, một doanh nghiệp mới thành lập, đã trúng hàng loạt gói thầu cung cấp suất ăn học đường trị giá hơn 47 tỷ đồng. Điểm mấu chốt là hầu hết các gói thầu này đều được thực hiện thông qua hình thức "Lựa chọn nhà thầu trong trường hợp đặc biệt", "Chỉ định thầu rút gọn". Kỳ này, chúng ta sẽ đi sâu phân tích cơ sở pháp lý, lý do thực tiễn và đối chiếu hai mô hình lựa chọn nhà thầu đang tồn tại song song.

Căn cứ pháp lý và lý do "cấp bách"

Để áp dụng các hình thức lựa chọn nhà thầu không cạnh tranh, các chủ đầu tư (Hiệu trưởng các trường học) đã viện dẫn các quy định trong Luật Đấu thầu 2023 và Nghị định 214/2025/NĐ-CP về các "trường hợp đặc biệt".

Phân tích các tài liệu liên quan đến kế hoạch lựa chọn nhà thầu (KHLCNT), lý do phổ biến được các trường đưa ra bao gồm: tính chất thực phẩm tươi sống, yêu cầu cung ứng hàng ngày, đảm bảo tuyệt đối về vệ sinh an toàn thực phẩm, và đảm bảo không làm gián đoạn hoạt động tổ chức bữa ăn bán trú.

Những lý do này thoạt nghe có vẻ hợp lý. Tuy nhiên, khi phân tích sâu hơn, việc áp dụng các lý do này cho các hợp đồng kéo dài cả năm học (thường là 360-365 ngày) đặt ra nhiều câu hỏi về tính phù hợp với tinh thần của luật pháp.

Luật sư Nguyễn Thị Hương (Đoàn Luật sư TP.HCM) phân tích: "Điều 78 Nghị định 214/2025/NĐ-CP quy định chi tiết các trường hợp chỉ định thầu, trong đó có các gói thầu yêu cầu cấp bách, khẩn cấp. Khái niệm 'cấp bách' thường được hiểu là những tình huống đột xuất, không lường trước được, cần xử lý ngay để tránh hậu quả nghiêm trọng."

Luật sư Hương nhấn mạnh: "Trong khi đó, việc tổ chức bữa ăn bán trú là hoạt động thường xuyên, có kế hoạch từ trước. Các trường hoàn toàn có đủ thời gian để tổ chức đấu thầu rộng rãi, cạnh tranh nếu có sự chuẩn bị sớm. Việc áp dụng rộng rãi hình thức chỉ định thầu cho các gói thầu có tính chu kỳ, dự báo được có thể dẫn đến nguy cơ lạm dụng quy định, làm mất đi tính cạnh tranh, minh bạch vốn là nguyên tắc cơ bản của Luật Đấu thầu."

Khi sự cấp bách trở thành thông lệ, nó có thể tạo ra một cơ chế khép kín, thiếu sự giám sát và không đảm bảo hiệu quả kinh tế tối ưu.

Hai mô hình đối lập: "Gộp thầu" và "Chia thầu"

Thực tiễn đấu thầu suất ăn học đường tại các trường học được phân tích cho thấy sự tồn tại song song của hai cách tiếp cận hoàn toàn trái ngược trong việc cấu trúc gói thầu, dù đều áp dụng cùng một hình thức lựa chọn nhà thầu không cạnh tranh.

Mô hình 1: "Gộp thầu" (Bundling) – Một gói lớn, một nhà thầu

Đây là mô hình phổ biến tại đa số các trường mầm non trong dữ liệu chúng tôi thu thập được. Các trường gộp toàn bộ nhu cầu (từ rau củ, thịt cá, sữa, gia vị...) vào một gói thầu duy nhất với tên gọi chung là "Mua thực phẩm, hàng hóa các loại...".

Ví dụ điển hình là Trường Mầm non Măng Non I với gói thầu trị giá 7,8 tỷ đồng, Trường Mầm non 19/5 (2,1 tỷ đồng). Kết quả thực tế cho thấy, mô hình này thường dẫn đến việc chỉ định một nhà thầu duy nhất đảm nhận toàn bộ gói thầu. Trong đợt tháng 8/2025, Công ty Thực phẩm Thiên Hưng là đơn vị hưởng lợi lớn nhất từ mô hình này.

Lý do các trường ưu tiên mô hình này thường là để giảm thiểu thủ tục hành chính, dễ quản lý và quy trách nhiệm về an toàn thực phẩm về một đầu mối duy nhất.

Mô hình 2: "Chia thầu" (Splitting) – Nhiều gói chuyên biệt, nhiều nhà thầu

Trái ngược với xu hướng trên, một số ít trường học đã có cách tiếp cận khác biệt, tiêu biểu là Trường Tiểu học Phạm Ngũ Lão. Với tổng dự toán mua sắm khoảng 6,56 tỷ đồng, trường đã chủ động chia nhu cầu thành 9 gói thầu chuyên biệt: Gói rau củ, gia vị (1,81 tỷ đồng); Gói thịt gia súc (1,58 tỷ đồng); Gói bánh, sản phẩm từ sữa (1,58 tỷ đồng) và các gói khác.

Trường lý giải việc phân chia gói thầu giúp lựa chọn được nhà thầu chuyên ngành, nâng cao chất lượng và giảm thiểu rủi ro. Kết quả là, 9 gói thầu đã được trao cho 9 nhà cung cấp khác nhau, bao gồm cả các công ty lớn (như Công ty Thiên Hưng trúng gói 1) và các hộ kinh doanh (HKD) nhỏ lẻ chuyên biệt (như Công ty TNHH TM thực phẩm tươi sống Phạm Lan, HKD Cơ sở Thủy sản Lê Thành...).

Một ví dụ khác là Trường Mầm non Sóc Nâu, với dự toán 8,5 tỷ đồng, đã chia thành 13 gói thầu riêng biệt.

Đánh giá tác động đến tính cạnh tranh và hiệu quả

Sự khác biệt giữa hai mô hình này không chỉ nằm ở số lượng nhà thầu tham gia mà còn ở tác động sâu sắc đến cấu trúc thị trường và hiệu quả kinh tế.

Chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang phân tích: "Mô hình 'gộp thầu' tạo ra những gói thầu quy mô rất lớn, vô hình trung tạo ra rào cản kỹ thuật và tài chính rất cao. Chỉ những doanh nghiệp có năng lực cung ứng đa dạng mới có thể tham gia. Điều này loại bỏ cơ hội của các doanh nghiệp nhỏ và vừa, các hộ kinh doanh tại địa phương vốn có thế mạnh chuyên sâu về một vài mặt hàng cụ thể."

Ông Giang nhấn mạnh: "Ngược lại, mô hình 'chia thầu' là một ví dụ điển hình về việc thúc đẩy cạnh tranh và đa dạng hóa nhà cung cấp. Khi chia nhỏ gói thầu, chủ đầu tư có cơ hội lựa chọn nhà cung cấp tốt nhất cho từng ngành hàng, tối ưu hóa chi phí và giảm thiểu rủi ro phụ thuộc vào một nhà cung cấp duy nhất. Đây là cách làm tiệm cận hơn với mục tiêu của Luật Đấu thầu."

Việc mô hình "gộp thầu" đang chiếm ưu thế và dẫn đến sự tập trung thị phần vào một vài nhà thầu "quen mặt" là một dấu hiệu cần quan tâm. Tỷ lệ giá trúng thầu rất sát giá dự toán (trung bình 99.89%) càng củng cố nhận định rằng cơ chế hiện tại chưa tạo ra đủ áp lực cạnh tranh về giá.

Khi nguồn vốn thực hiện là tiền đóng góp của phụ huynh (được ghi nhận là "Nguồn thu học sinh" hoặc "Nguồn kinh phí thu hộ - chi hộ"), việc đảm bảo mỗi đồng tiền được chi tiêu hiệu quả nhất là trách nhiệm hàng đầu của chủ đầu tư. Việc áp dụng phổ biến mô hình "gộp thầu, chỉ định một" có thể đáp ứng yêu cầu về quản lý hành chính, nhưng liệu nó có đang đánh đổi bằng việc giảm đi tính cạnh tranh và hiệu quả kinh tế hay không?

Trong kỳ tiếp theo, chúng tôi sẽ điểm lại chi tiết danh sách các gói thầu đã được chỉ định trong tháng 8/2025 và phân tích sâu hơn về bức tranh thị phần hiện nay.

(Kỳ tới: Điểm danh các gói thầu 'chỉ định': Khi thị trường thiếu vắng sự lựa chọn)