Giữa hàng loạt đặc sản núi rừng phía Bắc, có một loài nấm đang được săn lùng ráo riết trên thị trường bởi độ quý hiếm, hương vị độc đáo và giá trị dinh dưỡng cao. Đó chính là nấm chẹo, loại nấm đỏ rực, hình chiếc ô, mọc hoang dã dưới tán rừng chẹo hoặc dẻ, vốn chỉ xuất hiện chớp nhoáng vào hai thời điểm trong năm.
Nấm chẹo không dễ tìm, lại càng không dễ hái. Theo người dân bản địa ở Lạng Sơn, Bắc Ninh, Thái Nguyên – nơi loài nấm này phân bố nhiều nhất, thì nấm chỉ mọc vào mùa mưa, trong khoảng một tuần ngắn ngủi. Đặc biệt, vòng đời của nấm rất ngắn, chỉ 1-2 ngày sau khi mọc là bắt đầu thối rữa. Chính vì vậy, người đi hái nấm phải dậy từ 2-3 giờ sáng, mang đèn pin lặn lội vào rừng, tranh thủ hái khi nấm vừa nhú, mũ còn khum tròn – lúc mà nấm ngon và giữ nguyên được lớp phấn quý giá trên mũ.
Không phải khu rừng chẹo nào cũng có nấm. Có nơi năm nay mọc, năm sau lại không. Do vậy, với nhiều người dân địa phương, nấm chẹo là “vàng của rừng”, một sản vật thiên nhiên ban tặng và đáng giá từng cân từng lạng.
Việc thu hái nấm chẹo cũng đòi hỏi sự tinh tế. Người hái phải dùng tay nhấc nhẹ phần thân nấm hoặc xoay chậm để không làm gãy chân, không làm tróc lớp phấn quý. Theo quan niệm dân gian, khi thấy nấm đang nhú lên, nếu người hái ngồi xuống hoặc chạm vào quá sớm, nấm sẽ “giật mình” mà ngừng phát triển.
Những gia đình có rừng chẹo còn dựng lều canh nấm giữa rừng để tránh bị kẻ trộm hái. Bởi mỗi vụ, nếu hái đúng kỹ thuật và gặp thời tiết thuận lợi, họ có thể thu về hàng chục triệu đồng chỉ sau vài ngày “săn” nấm.
Trên thị trường, nấm chẹo tươi có giá dao động từ 200.000 – 300.000 đồng/kg, còn khi sấy khô, giá có thể lên tới tiền triệu mà vẫn “cháy hàng”. Trung bình, 6-7kg nấm tươi mới cho ra 1kg nấm khô sau khi sấy trong vòng 6-7 giờ. Vào mùa mưa, nấm còn ngậm nước nên cần tới 7kg tươi để cho ra 1kg khô.
Nấm chẹo được xem là đặc sản “nhìn thì tưởng độc, ăn thì mê mẩn”. Chúng có thể chế biến thành nhiều món ăn thơm ngon, lạ miệng như: nấm chẹo xào tỏi, nấu canh xương, hầm với thịt trâu, xào thịt bò… Đặc biệt, chỉ cần phi thơm chút tỏi, xào với dầu và nêm gia vị nhẹ, món nấm xào đơn giản cũng đã mang đến vị ngọt thanh, giòn giòn vô cùng lôi cuốn.
Người dân cho biết, đến mùa nấm chẹo, thương lái thương lái sẵn sàng ăn, ngủ hàng tuần tại các bản, người dân bản địa cũng kiếm được hàng triệu đồng mỗi ngày nhờ đi hái nấm.
Ngày nay, nấm chẹo trở nên ngày một khan hiếm, phần vì tập quán đốt nương làm rẫy của người dân đã vô tình hủy hoại luôn cả hệ rễ của loài nấm quý này. Thêm vào đó, do đặc tính chỉ xuất hiện chớp nhoáng vào ban đêm, nên người hái thường nhổ cả cây lẫn rễ để thu được nhanh và nhiều hơn.
Chị Hải (một người dân ở Lạng Sơn) chia sẻ khoảng chục năm trước, nấm chẹo chưa được nhiều người biết đến nên giá còn khá rẻ, bà con hái về chủ yếu để ăn trong nhà. Nhưng giờ đây, giá nấm tăng vọt, trở thành đặc sản được săn lùng. Với giá cao và nhu cầu lớn, mỗi mùa nấm, cả gia đình chị lại cùng nhau đi rừng “săn” nấm. Có những khách từ tỉnh xa đặt mua, chị đóng gói cẩn thận cho vào thùng đá và gửi theo xe khách. Nhờ đó, mỗi mùa nấm chị có thể thu về khoảng 40 triệu đồng.