Khế là một loại quả gắn bó với đời sống người Việt từ bao đời nay. Với hình dáng ngôi sao năm cánh đặc trưng khi cắt ngang và vị chua hoặc ngọt dễ nhận biết, khế không chỉ là loại quả quen thuộc trong vườn nhà mà còn xuất hiện trong văn hóa dân gian, truyện cổ tích và các món ăn truyền thống. Trước đây, ở các miền quê, khế thường rụng đầy gốc mà chẳng ai thèm nhặt. Hiện nay thứ quả quê này đã trở thành đặc sản được săn đón ở các thành phố lớn.
Cây khế (tên khoa học: Averrhoa carambola) là loại cây ăn quả nhiệt đới có nguồn gốc từ khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Cây thường cao từ 3–5 mét, thân gỗ nhỏ, tán lá xòe rộng. Hoa khế nhỏ màu tím hồng, mọc thành chùm ở nách lá, kết thành quả hình thoi với các cạnh lồi nổi rõ.
Có hai loại khế phổ biến là khế chua và khế ngọt. Khế chua thường dùng trong nấu ăn, còn khế ngọt chủ yếu để ăn sống như trái cây. Khi chín, quả khế có màu vàng óng, mọng nước, vỏ mỏng.
Ngày trước, khế là loại quả "ăn chơi", chẳng ai buôn bán. Ở quê, mỗi nhà thường có ít nhất một cây khế trong vườn. Khi vào mùa, trái khế sai lúc lỉu, chín rụng đầy sân. Người ta có thể hái ăn thoải mái, mang cho hàng xóm hay làm mứt, phơi khô. Khế ngọt thì ăn tươi, khế chua thì nấu canh, kho cá, ngâm chua…
Nhưng vài năm trở lại đây, tại Hà Nội, TP.HCM, quả khế được ưa chuộng trở lại. Khế được bán tràn ngập chợ mạng, siêu thị, chợ dân sinh với giá từ 20.000 đến 30.000 đồng/kg, mỗi cân chỉ khoảng 7-10 quả. Nhiều người thành phố mua khế không chỉ vì vị ngon thanh mát, mà còn vì nó gợi nhớ quê hương, tuổi thơ. Nhiều gia đình ở nông thôn đã trồng khế để cung cấp cho thị trường, thậm chí trồng cả vườn để kinh doanh.
Từ vị chua thanh hay ngọt mát đặc trưng, quả khế có thể chế biến thành nhiều món ăn hấp dẫn trong ẩm thực Việt Nam. Khế chua thường được dùng để nấu canh chua với cá, tôm hoặc thịt bằm. Ngoài ra, khế cũng là nguyên liệu tuyệt vời để kho cá, giúp khử mùi tanh và tạo nên hương vị chua nhẹ, thấm đẫm trong từng thớ thịt.
Với những ai thích món gỏi, khế thái lát trộn cùng tôm luộc, thịt ba chỉ, rau thơm và nước mắm chua ngọt sẽ tạo nên món ăn vừa giòn, vừa thanh mát. Không chỉ dùng trong món mặn, khế ngọt còn được ăn sống như trái cây tráng miệng, chấm muối ớt cay cay. Ngoài ra, khế còn có thể được làm mứt, sấy dẻo hoặc rim đường, vừa ngon vừa bảo quản được lâu, rất thích hợp để nhâm nhi hoặc làm quà biếu.
100g khế chứa 34,4mg vitamin C, 1g protein, 133mg kali, 10mg magiê, 2mg natri, 61IU vitamin A, 3mg canxi và 0,1mg sắt . Nó cũng chứa chất xơ, 7g carbohydrat và khoảng 31 calo, khiến nó trở thành loại trái cây có hàm lượng calo thấp. Quả khế chứa một lượng lớn chất chống oxy hóa như các hợp chất polyphenolic, axit galic, quercetin và epicatechin.
Tác dụng của quả khế với sức khỏe
Dồi dào vitamin B và C
Khế là một nguồn cung cấp vitamin B, vitamin C và axit gallic rất phong phú – những dưỡng chất đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường hệ miễn dịch, hỗ trợ sức khỏe làn da và mái tóc. Đặc biệt, vitamin C trong khế còn giúp da chống lại tác động có hại từ tia UV và quá trình lão hóa sớm.
Bổ sung chất xơ thiết yếu
Khế chứa cả chất xơ hòa tan và không hòa tan, hỗ trợ hệ tiêu hóa hoạt động hiệu quả. Chất xơ hòa tan giúp điều hòa nhu động ruột, trong khi chất xơ không hòa tan góp phần ngăn ngừa sự hấp thu cholesterol xấu (LDL) tại thành ruột – từ đó giảm nguy cơ mắc các bệnh tim mạch và béo phì.
Ít calo và đường – phù hợp với người ăn kiêng
Với hàm lượng calo và đường thấp, khế là lựa chọn lý tưởng cho người đang theo chế độ ăn kiêng ít tinh bột. Một quả khế trung bình (khoảng 100g) chỉ chứa chưa đến 6g carbohydrate và khoảng 3g đường.
Chống viêm hiệu quả
Nhờ hàm lượng chất chống oxy hóa cao, khế có đặc tính kháng viêm tự nhiên, hỗ trợ giảm triệu chứng các bệnh viêm da như viêm da cơ địa hay bệnh vảy nến.
Hỗ trợ tiêu hóa và thúc đẩy trao đổi chất
Vitamin nhóm B như riboflavin và axit folic trong khế giúp điều hòa quá trình trao đổi chất và tăng cường chức năng tiêu hóa, giúp cơ thể hấp thu dinh dưỡng tốt hơn.
Thải độc cơ thể
Khế có tác dụng lợi tiểu nhẹ, giúp đào thải nước thừa và các chất độc hại ra khỏi cơ thể. Nhờ đó, gan và thận được hỗ trợ hoạt động hiệu quả hơn, góp phần thanh lọc cơ thể tự nhiên.
Hỗ trợ điều trị loét và giảm đau mắt
Trong y học cổ truyền, khế được dùng để hỗ trợ điều trị loét dạ dày và loét miệng nhờ vào các hợp chất như flavonoid, terpenoid và chất nhầy. Ngoài ra, đặc tính làm mát và kháng viêm của khế còn có tác dụng làm dịu và giảm đau rát mắt.
Cải thiện hô hấp
Một số nghiên cứu cho thấy các chất chống oxy hóa và chống viêm trong khế có khả năng hỗ trợ cải thiện các bệnh về đường hô hấp như viêm phế quản mạn tính hay bệnh phổi tắc nghẽn (COPD).
Tốt cho tim mạch
Khế cung cấp các chất điện giải như kali và natri, giúp điều hòa huyết áp và giữ cho hệ tim mạch hoạt động ổn định.
Hỗ trợ giấc ngủ sâu hơn
Magie trong khế giúp kích hoạt axit Gamma-aminobutyric (GABA) – một chất dẫn truyền thần kinh quan trọng trong việc thư giãn hệ thần kinh và điều hòa giấc ngủ.