Cá rô phi thuộc họ Cichlidae, phân bố rộng ở kênh rạch, sông suối và ao hồ. Ở Việt Nam, phổ biến nhất là 3 loại: cá rô phi đỏ, cá rô phi vằn và cá rô phi xanh. Chúng có thể sống trong môi trường nước ngọt, nước lợ và cả nước phèn nhẹ. Cá trưởng thành có thân hơi tím, vảy sáng bóng, dọc thân có 9–12 sọc đậm, chiều dài có thể đạt 0,6m và nặng tới 4kg. Cá đực thường lớn nhanh hơn cá cái, nhờ không phải đảm nhiệm việc ấp trứng.
Điểm thú vị ở cá rô phi là tập tính sinh sản. Chúng hầu như đẻ quanh năm, khoảng cách giữa hai lần đẻ chỉ 20–30 ngày. Con đực làm tổ dưới đáy, ghép đôi với con cái để đẻ trứng, sau đó cá cái sẽ ấp trứng ngay trong khoang miệng cho tới khi cá con tiêu hết noãn hoàng mới thả ra ngoài. Trong thời gian này, cá cái gần như không ăn, dẫn đến tốc độ tăng trưởng chậm hơn cá đực khoảng 15–18% sau 4 tháng nuôi.
Không chỉ chịu đựng được nhiều điều kiện sống, cá rô phi còn có khả năng thích nghi đáng kinh ngạc. Tại biển Salton (Mỹ), loài này vẫn sinh tồn dù nồng độ muối cao đến mức hầu hết các loài cá biển khác không thể sống sót.
Ở Việt Nam, cá rô phi được nuôi rộng khắp, đặc biệt tại Đồng bằng sông Cửu Long – nơi diện tích nuôi dự kiến đạt 13.000–15.000 ha, sản lượng 120.000–150.000 tấn/năm.
Nếu như trước đây, cá rô phi chỉ được xem là thức ăn cho vật nuôi vì ít thịt nhiều xương và kích thước nhỏ, thì nay, nhờ cải thiện giống và kỹ thuật nuôi, cá đạt trọng lượng lớn, thịt thơm ngon và ít mùi bùn. Nhiều nhà hàng ở thành phố đã đưa cá rô phi vào thực đơn, chế biến thành các món như cá rô phi nướng muối ớt, cá rô phi chiên giòn, cá rô phi hấp xì dầu hay nấu canh chua.
Hiện ở quê, cá rô phi chỉ khoảng 30.000 đồng/kg còn ở thành phố, siêu thị hải sản với giá khoảng 70.000 đồng/kg. Từ món ăn “của người nghèo”, cá rô phi đã vươn mình thành thực phẩm vừa ngon vừa bổ, xứng đáng có mặt trên bàn ăn hiện đại.
Theo lương y Minh Phúc – nguyên Phó Chủ tịch Hội Đông y TP Vũng Tàu, các nghiên cứu khoa học cho thấy cá rô phi là nguồn thực phẩm giàu vitamin, khoáng chất và protein. Loài cá này chứa axit béo omega-3, selen, photpho, kali, vitamin B12, niacin, vitamin B6, axit pantothenic… – tất cả đều là dưỡng chất thiết yếu cho sức khỏe. Vì vậy, cá rô phi có thể dùng để bồi bổ cho người già suy giảm trí nhớ, trẻ em còi cọc chậm lớn, người thiếu máu, nhức mỏi, tiểu đường, tăng huyết áp hay suy nhược cơ thể.
PGS.TS Nguyễn Duy Thịnh (Viện Công nghệ Sinh học & Thực phẩm – Đại học Bách khoa Hà Nội) cũng khẳng định, cá rô phi chứa lượng omega-3 EPA và DHA khá cao, giúp giảm viêm, tốt cho tim mạch và não bộ. Bên cạnh đó, cá còn là nguồn vitamin D đáng kể, hỗ trợ hệ miễn dịch và xương khớp. Hàm lượng vitamin B12 trong cá có tác dụng cải thiện tình trạng thiếu máu, mệt mỏi, yếu cơ, các vấn đề về tiêu hóa, tổn thương thần kinh và rối loạn tâm lý.
Một số món ăn bổ dưỡng từ cá rô phi
Bồi bổ khí huyết, cải thiện trí nhớ: Cá rô phi kết hợp xương heo, nấm rơm, nấm hương, cà chua, đậu phụ, dứa, rau cần, hoa lý, giá đỗ và gia vị nấu lẩu. Món ăn giúp dưỡng khí huyết, ích ngũ tạng, tăng đề kháng, phù hợp với người huyết kém, mệt mỏi, đau đầu chóng mặt.
Hỗ trợ trẻ em còi cọc, chậm lớn: Cá rô phi hấp chín, gỡ thịt xào mỡ hành cho thơm, sau đó cho vào cháo gạo tẻ nấu nhừ cùng đậu xanh, hành hoa, rau mùi, gừng và gia vị. Món này bổ tỳ vị, dưỡng khí huyết, giúp trẻ ăn ngon, người lớn khó lên cân cũng có thể dùng.
Giảm đau nhức xương khớp: Cá rô phi kho nhừ với lá lốt, hành, tiêu và gia vị. Món ăn có tác dụng dưỡng khí huyết, ích tỳ thận, trừ thấp, hỗ trợ điều trị phong thấp, nhức mỏi, gân cơ yếu.
Hỗ trợ hạ huyết áp: Cá rô phi om cùng rau cần, hành tím, tiêu và gia vị. Món này giúp kiện tỳ hóa đàm, lợi thấp, hạ áp, thích hợp cho người đau đầu chóng mặt, khó ngủ, suy giảm trí nhớ.
Hỗ trợ người tiểu đường: Cá rô phi hấp hoặc nướng, gỡ thịt xào mỡ hành, nấu canh với rau cải canh, gừng và gia vị. Tác dụng bổ khí huyết, kiện tỳ thận, cải thiện ăn uống, giảm mệt mỏi.
Phục hồi sức khỏe phụ nữ sau sinh: Cá rô phi kho với thịt chân giò lợn, nghệ, hành tím, đường, tiêu và gia vị. Món ăn bổ tỳ vị, dưỡng khí huyết, lợi sữa, phù hợp cho phụ nữ tỳ hư, thiếu đạm, mệt mỏi.
Bổ máu, giảm mệt mỏi: Cá rô phi nấu canh với cà chua, dứa, me, giá đỗ, rau ngổ, hành lá, ớt và gia vị. Món này bổ khí huyết, ích tỳ thận, hỗ trợ người suy nhược, ăn kém, vàng da do thấp nhiệt.
Cá rô phi không chỉ dễ chế biến thành các món chiên, kho, nấu canh hay ăn lẩu, mà còn mang lại nhiều lợi ích sức khỏe nếu được sử dụng hợp lý và đúng cách.