Năm 2016, khi cụ rùa Hoàn Kiếm trút hơi thở cuối cùng, không chỉ Hà Nội mà cả nước tiếc thương cho một biểu tượng linh thiêng gắn liền với truyền thuyết lịch sử. Nhưng ít ai ngờ rằng, sự ra đi của cụ rùa cũng đánh dấu bước chuyển mình của hệ sinh thái Hồ Gươm – một quá trình diễn ra âm thầm nhưng có tác động đáng kể đến môi trường và đa dạng sinh học của hồ. Sau gần một thập kỷ, theo quan sát tự nhiên và cả những nghiên cứu khoa học đã cho thấy nhiều biến đổi rõ rệt trong lòng hồ thiêng này.

Hình ảnh "Cụ rùa" cuối cùng ở Hồ Gươm trước khi qua đời năm 2016

Màu nước Hồ Gươm và câu chuyện về sự biến đổi vi sinh vật

Trong ký ức của nhiều thế hệ, Hồ Gươm là một mặt gương xanh ngọc bích, phản chiếu vẻ đẹp cổ kính của Tháp Rùa và những tán cây ven bờ. Tuy nhiên, những năm gần đây, màu nước hồ trở nên thất thường, lúc xanh sẫm, khi ngả vàng, thậm chí xuất hiện vệt nâu đục.

Theo báo cáo của Trung tâm Nghiên cứu Tài nguyên & Môi trường (CRES), Đại học Quốc gia Hà Nội (2019), nguyên nhân chính của sự thay đổi này nằm ở sự biến động của hệ vi sinh vật. Trước đây, Hồ Gươm có một loài tảo lục đơn bào đặc hữu giúp nước hồ giữ được sắc xanh ngọc đặc trưng. Nhưng khi môi trường thay đổi – đặc biệt là sự vắng mặt của một số loài điều tiết tự nhiên như rùa Hoàn Kiếm – hệ vi sinh vật cũng chuyển dịch theo.

Nước Hồ Gươm có màu xanh đặc trưng

Một trong những dấu hiệu đáng lo ngại là sự gia tăng của tảo lam (Cyanobacteria), một loại vi khuẩn quang hợp có khả năng phát triển mạnh trong môi trường dư thừa chất hữu cơ. Khi tảo lam phát triển quá mức, chúng có thể làm giảm lượng oxy hòa tan trong nước, gây ảnh hưởng đến hệ động vật thủy sinh. Hiện tượng này không phải là một sự thay đổi đơn lẻ mà là biểu hiện của một chuỗi phản ứng sinh thái phức tạp.

Hệ sinh thái thủy sinh: Khi cá nhỏ lấn át cá lớn

Không chỉ vi sinh vật, sự mất cân bằng còn lan rộng đến hệ động vật thủy sinh. Hồ Gươm từng là nơi cư trú của khoảng 20 loài cá bản địa, nhưng khảo sát năm 2019 của CRES cho thấy con số này đã giảm xuống chỉ còn 12 loài phổ biến. Quan trọng hơn, thành phần của quần thể cá cũng bị biến đổi. Chúng tiêu thụ lượng lớn sinh vật phù du, làm thay đổi cấu trúc chuỗi thức ăn và tác động gián tiếp đến chất lượng nước. Ngoài ra, theo một số nghiên cứu, sự gia tăng của cá rô phi cũng ảnh hưởng đến các loài thủy sinh đáy như ốc, trai, khiến hệ động vật đáy – vốn đóng vai trò quan trọng trong việc lọc nước và duy trì chất lượng bùn hồ – bị suy giảm nghiêm trọng.

Rùa Hoàn Kiếm – một mắt xích sinh thái bị thiếu hụt

Vai trò của rùa Hoàn Kiếm trong hệ sinh thái Hồ Gươm không chỉ dừng lại ở việc kiểm soát cá nhỏ. Nhiều chuyên gia cho rằng, sự vắng mặt của rùa Hoàn Kiếm đã tạo ra một khoảng trống sinh thái chưa thể lấp đầy. PGS.TS Hà Đình Đức là người gắn bó lâu năm với công tác nghiên cứu rùa Hồ Gươm. Ông từng cảnh báo về việc bảo tồn rùa Hoàn Kiếm và tác động của nó đến hệ sinh thái: “Cụ rùa mất đi là tổn thất lớn không chỉ về mặt tâm linh mà còn ảnh hưởng đến sự cân bằng sinh thái của hồ.” Ông cũng là người nhiều lần đề xuất các giải pháp bảo tồn rùa Hoàn Kiếm và theo dõi việc tìm kiếm cá thể rùa mới trong tự nhiên.

PGS.TS Hà Đình Đức bên "cụ rùa" cuối cùng ở Hồ Gươm năm 2014.

Những biến đổi sinh thái của Hồ Gươm là một thực tế không thể phủ nhận, nhưng điều quan trọng là chúng ta phải hành động để bảo tồn và khôi phục sự cân bằng tự nhiên cho hồ.

Theo các chuyên gia môi trường, giải pháp dài hạn cần tập trung vào ba vấn đề cốt lõi: Cải thiện chất lượng nước, điều chỉnh quần thể sinh vật, xây dựng kế hoạch tái thả rùa Hoàn Kiếm. Những bước đi này không chỉ giúp khôi phục hệ sinh thái Hồ Gươm mà còn góp phần giữ gìn một di sản thiên nhiên độc đáo của Hà Nội.

Hồ Gươm không chỉ là một di sản văn hóa mà còn là một hệ sinh thái sống động, cần được bảo vệ bằng cả tri thức khoa học và trách nhiệm của cộng đồng. Đã đến lúc chúng ta hành động, trước khi quá muộn.