Trong bối cảnh Hà Nội chuẩn bị cấm xe máy xăng trong nội đô, câu hỏi đặt ra là: Việt Nam cần làm gì để vừa đảm bảo chất lượng không khí, vừa tránh gây sốc về mặt kinh tế – xã hội? TS. Nguyễn Đình Thọ, Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường, cho rằng, Việt Nam nên học tập mô hình Bắc Kinh và các quốc gia phát triển, xây dựng lộ trình phát thải thấp gắn với chính sách tín chỉ xe sạch, phù hợp thực tế và khả năng của doanh nghiệp lẫn người dân.

Kinh nghiệm Bắc Kinh: Giảm phát thải không chỉ bằng cấm đoán

TS Nguyễn Đình Thọ cho biết, Bắc Kinh triển khai khu vực phát thải thấp (LEZ) từ năm 2017, ban đầu nhằm hạn chế xe tải nặng không đạt tiêu chuẩn khí thải đi vào nội đô. Cùng với đó là loạt chính sách đồng bộ như cấm xe cũ nát, nâng cấp nhiên liệu, bốc thăm biển số và khuyến khích tiêu hủy xe không đạt chuẩn.

Một yếu tố then chốt là hệ thống giám sát không khí hiện đại. Bắc Kinh lắp đặt hơn 1.000 cảm biến PM2.5 và sử dụng công nghệ Lidar, viễn thám vệ tinh để giám sát chất lượng không khí theo thời gian thực, từ đó điều chỉnh chính sách linh hoạt.

Đồng thời, thành phố đầu tư mạnh vào giao thông công cộng, mở rộng mạng lưới metro, ưu tiên xe buýt điện và hạn chế xây mới bãi đỗ xe. Quy hoạch đô thị gắn với giao thông công cộng – mô hình 15 phút di chuyển – giúp người dân ít lệ thuộc vào phương tiện cá nhân.

Theo TS Nguyễn Đình Thọ, một chính sách mang tính quyết định của Trung Quốc là tín chỉ kép (dual credit policy), gồm tín chỉ hiệu suất nhiên liệu (CAFC) và tín chỉ xe năng lượng mới (NEV).

Chính sách này không áp đặt trực tiếp lên người dân mà tạo áp lực gián tiếp lên các hãng sản xuất. Doanh nghiệp buộc phải cải tiến công nghệ để tăng tỷ lệ xe điện và nâng cao hiệu suất, nếu không sẽ bị phạt hoặc phải mua tín chỉ từ đối thủ. Cơ chế này tạo ra động lực mạnh mẽ thúc đẩy toàn bộ ngành công nghiệp phụ trợ như pin, trạm sạc, vật liệu nhẹ…

Việt Nam cần tránh gây sốc cho người dân

Tại Việt Nam, giao thông điện khí hóa được xác định là giải pháp giảm phát thải khí nhà kính chủ chốt. Tuy nhiên, nếu cấm xe máy xăng đột ngột mà không có chính sách phù hợp, nhiều người dân, đặc biệt là nhóm thu nhập thấp, sẽ chịu thiệt vì mất phương tiện sinh kế.

Ông Thọ phân tích, chính sách tín chỉ kép giúp nhà nước không cần trực tiếp can thiệp bằng mệnh lệnh hành chính mà vẫn buộc doanh nghiệp phải thay đổi. Nhờ đó, người dân không bị ép phải thay thế phương tiện một cách đột ngột.

Cơ chế tín chỉ kép này được thiết kế theo hai trục: thứ nhất là hiệu suất tiêu hao nhiên liệu trung bình của toàn bộ đội xe; thứ hai là tỷ lệ xe không phát thải (xe điện, xe pin nhiên liệu…). Nếu một hãng không đạt tiêu chuẩn, họ sẽ phải mua tín chỉ từ các hãng khác. Khi cung ít – cầu nhiều, giá tín chỉ sẽ tăng, buộc doanh nghiệp phải đầu tư công nghệ để tự chủ.

Cơ chế thị trường này đã được chứng minh hiệu quả tại California (Mỹ) hay Liên minh châu Âu (EU), nơi tín chỉ trở thành công cụ chiến lược để thúc đẩy công nghệ sạch.

Cần lộ trình cụ thể và chính sách đồng bộ

TS Thọ đề xuất một lộ trình tín chỉ CO₂ cụ thể cho từng nhóm phương tiện từ năm 2025 đến 2030. Ví dụ, ô tô con trên 2000cc cần giảm phát thải từ 141,06g CO₂/km (năm 2025) xuống còn 103,94g CO₂/km (năm 2030). Tương tự, lộ trình chuyển đổi xe máy điện cũng cần được xác định rõ ràng.

Việc cấm xe xăng tại Hà Nội hay TP HCM cần được đặt trong tổng thể các chính sách chuyển đổi xanh. Theo đó, các thành phố cần chủ động quy hoạch khu vực phát thải thấp (LEZ) theo vành đai, thiết lập hạ tầng sạc, thúc đẩy xe buýt điện.

Song song đó, ông Thọ cho rằng, Chính phủ cần ban hành các chính sách hỗ trợ đồng bộ để người dân chuyển đổi, từ trợ cấp mua xe điện, miễn phí trước bạ, đến ưu đãi giá điện sạc. Đồng thời, cần khuyến khích các doanh nghiệp như VinFast tham gia thị trường tín chỉ các-bon, đưa tín chỉ xe điện tích hợp vào thị trường carbon quốc gia và quốc tế.

Một thách thức khác là rủi ro môi trường từ pin xe điện. Việt Nam cần sớm xây dựng cơ chế kiểm soát vòng đời sản phẩm, quy định trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) và phát triển công nghệ tái chế pin.

Ông Thọ nhấn mạnh, dù có thể tạo áp lực tài chính ban đầu, chính sách LEZ và tín chỉ kép mang lại lợi ích lớn về dài hạn: cải thiện chất lượng không khí, sức khỏe cộng đồng, thúc đẩy ngành công nghiệp xanh và giúp Việt Nam hội nhập.

"Tín chỉ xe điện có thể trở thành một loại tài sản tài chính, giúp tạo dòng vốn mới đầu tư vào công nghệ sạch, dịch vụ hậu cần xanh và hạ tầng sạc", ông Thọ khẳng định.

>>> Mời độc giả xem thêm video Thị trường xe điện hưởng lợi khi cấm xe máy xăng dầu: