Ẩn mình giữa những con suối trong vắt nơi núi rừng Tây Bắc, cá mương từ lâu đã gắn bó với đời sống của người dân Sơn La, nay trở thành đặc sản nổi tiếng được người thành phố "săn lùng" mỗi khi đến mùa.
Cá mương có kích thước nhỏ, chỉ dài khoảng 5–7cm, ngang chừng 1cm nhưng thịt cá chắc và ngọt. Điều thú vị là tuy tên gọi là “cá mương”, nhưng loài cá này chỉ sống ở sông, khiến không ít người thắc mắc về cái tên lạ lẫm.
Mùa cá mương kéo dài từ tháng 9 đến khoảng tháng 2 năm sau khi nước sông trong và lạnh. Trước kia, cá mương xuất hiện nhiều ở khu vực lòng hồ thủy điện Sơn La. Người dân thường dùng bóng đèn sáng dụ cá từ đêm hôm trước, sáng sớm hôm sau mới kéo lưới lên. Có thời điểm, cá mương nhiều đến mức bắt không xuể, ăn không hết thì đem muối mắm, phơi khô, chia cho hàng xóm láng giềng.
Cá mương được chế biến thành nhiều món ăn như: nấu với dưa chua, kho tương, om với khế, chiên giòn… Nhưng đặc sắc hơn cả là món om cá mương với thịt ba chỉ và dưa chua, món ăn kết hợp hài hòa giữa vị chua, ngậy, cay và mằn mặn đặc trưng.
Cách làm cũng khá cầu kỳ: cá mương sau khi mua về được làm sạch, bỏ đầu và ruột, rửa qua nước muối loãng. Cá được ướp cùng bột nghệ, ớt khô và một chút nước chua như mẻ, dấm hoặc nước dưa muối. Thịt ba chỉ thái mỏng vừa ăn, ướp cùng cá rồi om nhỏ lửa. So với món kho, om cá dùng ít gia vị hơn để giữ được vị ngọt nguyên bản từ cá.
Trên chợ mạng, cá mương tươi được bán với giá từ 50.000 - 130.000 đồng/kg tùy kích thước. Cá đã được làm sạch và cấp đông, chị em nội trợ mua về có thể rửa qua rồi mang đi chế biến.
Do đặc tính cá nhỏ, nhanh bị ươn nên vài năm gần đây, người dân Sơn La đã nghĩ ra cách làm cá mương khô để bảo quản và thương mại hóa. Cá tươi được mổ từ sống lưng để tránh làm vỡ mật rồi đem ướp cùng muối, đường, tương ớt, sa tế, bột nghệ… Sau đó, cá được xếp lên giàn phơi tre, chọn nơi thoáng gió, nhiều nắng để hong khô trong 2–4 ngày tùy thời tiết.
Thành phẩm là những mẻ cá khô cong, óng ánh, có thể bảo quản dài ngày. Trung bình, 5kg cá mương tươi cho ra khoảng 1kg cá khô với mức giá dao động từ 150.000–200.000 đồng/kg. Cá mương khô có thể nướng hoặc chiên giòn, thơm lừng, ngậy béo và cay nhẹ rất hợp làm món nhậu hoặc món ăn kèm cơm nóng.
Ngày nay, cá mương khô được nhiều người Hà Nội và các thành phố lớn ưa chuộng. Những người từng ăn đều đánh giá vị cá ngọt chẳng kém cá chỉ vàng, lại có hương thơm rất riêng. Không ít người mua về làm quà cho bạn bè, người thân.
Chị Giang (Cầu Giấy, Hà Nội) chia sẻ: “Mình có bạn ở Sơn La nên cứ vào mùa cá mương là lại gom mua vài ký về để dành. Cá khô bảo quản trong ngăn đá được lâu, khi cần chỉ cần nướng hoặc chiên lên làm món nhậu cho chồng vừa tiện, vừa ngon lại đậm vị quê”.