Đầu năm 1945, Việt Nam trải qua nạn đói khủng khiếp nhất trong lịch sử hiện đại, với 2 triệu người chết. Khẩu hiệu “tấc đất, tấc vàng” của Chủ tịch Hồ Chí Minh dần làm thay đổi bức tranh lương thực, đặc biệt trồng lúa. Việt Nam trở thành nước xuất khẩu gạo vào năm 1989 và hiện trong nhóm cường quốc xuất khẩu gạo hàng đầu trên thế giới.

Sự chuyển mình của nền nông nghiệp

Cách đây 50 năm, Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đối mặt với nhiều khó khăn, mỗi năm làm ra chỉ khoảng 5 triệu tấn lúa, chủ yếu lúa mùa, canh tác 1 vụ/năm, năng suất chỉ khoảng 2,5 - 3 tấn/ha. Năm 1977, Viện Lúa ĐBSCL được thành lập (ban đầu lấy tên Viện Lúa Ô Môn), để tạo ra những giống lúa năng suất cao, ngắn ngày.

TS. Trần Ngọc Thạch - Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL - nhớ lại thời gian ban đầu của viện, từ những loại lúa mùa địa phương, Viện đã lai tạo, cho ra đời hàng loạt giống lúa mới. Những giống lúa sau có nhiều đặc tính vượt trội, cho năng suất cao, chất lượng, chống chịu sâu bệnh, phù hợp với các điều kiện như mặn, phèn, ngắn ngày. Sự phát triển về giống lúa, kỹ thuật canh tác, nỗ lực của nông dân, năng suất lúa ở ĐBSCL đã tăng lên 6,2 tấn/ha. Từ 1 vụ/năm đã dần lên 2 vụ/năm, nhiều nơi sản xuất 3 vụ/năm. Năng suất, sản lượng tăng, đi kèm chất lượng đã đưa ĐBSCL thành vựa lúa cả nước, đảm bảo an ninh lương thực và xuất khẩu.

Sinh thời, cố GS. Võ Tòng Xuân - người có hơn 60 năm gắn bó với ngành nông nghiệp, ông được biết đến là chuyên gia nông nghiệp hàng đầu Việt Nam, có nhiều đóng góp trong lĩnh vực khoa học, nghiên cứu về nông nghiệp - trăn trở: “Mục tiêu cuối cùng là làm sao để bà con trồng lúa có lợi tức khá hơn?”.

GS. Võ Tòng Xuân từng cùng lãnh đạo Trường Đại học Cần Thơ gửi điện tín sang Philippines, liên hệ với Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI) và nhận về các mẫu giống lúa mới (IR32, IR34, IR36, IR38). Vị giáo sư cùng với cán bộ Khoa Nông nghiệp - Trường Đại học Cần Thơ bắt tay vào nghiên cứu, trồng thử nghiệm. Kết quả cho thấy giống lúa IR36 ưu việt nhất, được chọn để nhân rộng.

Bước ngoặt mang tính lịch sử của nền nông nghiệp Việt Nam đến vào ngày 5/4/1988, khi Nghị quyết 10 (Khoán 10) được ban hành. Chính sách này đã “cởi trói” cho nông dân, người nông dân được giao đất lâu dài, tự quyết định việc sản xuất, giúp nông nghiệp nhanh chóng phục hồi. Chỉ sau vài năm, sản lượng lúa tăng mạnh, từ 18,2 triệu tấn năm 1986 lên 24,5 triệu tấn năm 1990. Đặc biệt, năm 1989, Việt Nam lần đầu xuất khẩu 1,4 triệu tấn gạo - một mốc son lịch sử, đánh dấu sự chuyển mình thành công của nền nông nghiệp Việt Nam.

Xuất khẩu gạo tới hơn 150 quốc gia và vùng lãnh thổ

Ông Đỗ Hà Nam - Chủ tịch Hiệp hội lương thực Việt Nam - cho biết, trước năm 1986, Việt Nam phải nhập khẩu hơn 1,5 triệu tấn gạo/năm để đảm bảo an ninh lương thực. Sau Khoán 10, Việt Nam đảo ngược tình thế và trở thành quốc gia xuất khẩu gạo. Trong 37 năm qua, Việt Nam xuất khẩu hơn 158 triệu tấn gạo tới hơn 150 quốc gia và vùng lãnh thổ, chiếm khoảng 15% thị phần gạo toàn cầu. Hiện, sản lượng lúa hằng năm duy trì trên 40 triệu tấn, Việt Nam luôn trong nhóm 3 quốc gia xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới.

Ông Bùi Bá Bổng - nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NN&MT), Chủ tịch Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam - nhận định: “Khoa học và công nghệ, đặc biệt chọn tạo giống trở thành động lực then chốt cho phát triển lúa gạo. Bộ giống lúa chất lượng cao được nghiên cứu, đưa năng suất bình quân cả nước vượt 6 tấn/ha, gấp đôi Thái Lan và Ấn Độ”. Những giống lúa OM5451, Đài Thơm 8, ST24, ST25 đã trở thành thương hiệu quốc gia, được thị trường quốc tế ưa chuộng, có giá bán cao hơn gạo thường từ 1,3 - 1,5 lần. Cùng đó, các hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới cũng góp phần mở ra thị trường xuất khẩu rộng lớn và đa dạng hơn cho gạo Việt, đặc biệt các thị trường khó tính như Nhật Bản, châu Âu.

Ông Phùng Đức Tiến - Thứ trưởng Bộ NN&MT - khẳng định, suốt 80 năm qua, mỗi giai đoạn phát triển của đất nước đều in dấu ấn của nông nghiệp, nông dân. Thành tựu hôm nay là kết quả của sự nỗ lực kiên cường, đồng bộ và quyết liệt của cả hệ thống chính trị cùng toàn dân tộc. Đó là những chiếc xe thồ đẩy gạo chi viện cho chiến trường Điện Biên Phủ, tinh thần “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người” trong kháng chiến chống Mỹ.

Theo ông Tiến, trong giai đoạn khó khăn của đại dịch COVID-19, nông nghiệp đã chứng tỏ vai trò trụ đỡ khi bảo đảm an ninh lương thực cho hơn 100 triệu dân và duy trì xuất khẩu. Chỉ riêng năm vừa qua, Việt Nam xuất khẩu hơn 9 triệu tấn gạo. Điều này cho thấy tiềm năng và thế mạnh của ngành còn rất lớn, mở ra cơ hội phát triển bền vững trong tương lai.

Lô gạo ‘giảm phát thải’ đầu tiên trên thế giới

Thời gian qua, Đề án Phát triển bền vững 1 triệu ha lúa chất lượng cao phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL ra đời, nhận được sự quan tâm, chỉ đạo sát sao của Thủ tướng Chính phủ và các bộ ngành, địa phương, đặc biệt bà con nông dân, doanh nghiệp (DN), hợp tác xã (HTX).

Ông Lê Thanh Tùng - Tổng Thư ký Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam - cho biết, mục tiêu chính của Đề án là giữ vững vai trò nòng cốt của sản xuất lúa gạo trong đảm bảo an ninh lương thực quốc gia. Phát triển nông nghiệp ĐBSCL theo hướng bền vững, thuận thiên và nâng cao thu nhập cho người trồng lúa. Giảm phát thải khí nhà kính, góp phần thực hiện cam kết của Việt Nam với quốc tế về bảo vệ môi trường.

Ông Phạm Thái Bình - Chủ tịch HĐQT Công ty CP Nông nghiệp công nghệ cao Trung An - cho biết, Đề án ra đời đã gỡ được nút thắt cơ bản của mô hình “cánh đồng mẫu lớn” trước đây. Sau khi được Thủ tướng phê duyệt, các bộ ngành, địa phương vùng ĐBSCL đã nhanh chóng vào cuộc rất quyết liệt. Chính quyền, nông dân, HTX và DN lúa gạo ở ĐBSCL rất phấn khởi, háo hức, kỳ vọng.

Tháng 6 vừa qua, Việt Nam đã xuất khẩu lô gạo 500 tấn mang nhãn hiệu “Gạo Việt xanh phát thải thấp” sang Nhật Bản. Đây là sản phẩm sản xuất theo quy trình kỹ thuật của Đề án 1 triệu ha, lô gạo ‘giảm phát thải’ đầu tiên trên thế giới được xuất khẩu.

Làm việc với các tỉnh thành ĐBSCL mới đây, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính khẳng định: Việt Nam tự hào khi có Đề án lúa chất lượng cao, phát thải thấp đầu tiên trên thế giới. Đề án có ý nghĩa không những về mặt vật chất mà còn về mặt chính trị, tinh thần rất lớn; góp phần chống biến đổi khí hậu, giảm phát thải, tạo công ăn việc làm, sinh kế cho người dân; thúc đẩy khoa học công nghệ, chuyển đổi số trong nông nghiệp, chế biến sâu, tạo liên kết vùng, liên kết quốc tế trong chuỗi cung ứng, đa dạng hóa thị trường, nâng cao thương hiệu quốc gia của lúa gạo Việt Nam.

Số liệu của Tổng Cục Thống kê cho thấy, năm 2024, tổng diện tích lúa xuống giống (các vụ) ước đạt hơn 7,13 triệu ha, tổng sản lượng lúa đạt 43,46 triệu tấn, năng suất lúa trung bình ước đạt gần 7 tấn/ha. Việt Nam đã lập kỷ lục mới về xuất khẩu gạo, với sản lượng khoảng 9 triệu tấn và kim ngạch đạt gần 5,7 tỷ USD.