Giữa những năm 1970, tình trạng mối phá hoại đê điều trở thành bài toán nan giải đối với ngành thủy lợi Việt Nam. Mối đục khoét tạo thành các khoang rỗng bên trong thân đê, khiến công trình trở nên suy yếu và có nguy cơ bị vỡ khi lũ về. Trước tình hình đó, Viện Khoa học Thủy lợi đã giao cho cố PGS.TS Vũ Văn Tuyển – lúc bấy giờ là một kỹ sư địa chất mới chuyển sang nghiên cứu mối – nhiệm vụ tìm ra một phương pháp hiệu quả để xử lý mối trong thân đê.

Thời điểm đó, tài liệu về mối rất hạn chế, phần lớn chỉ là sách cũ bằng tiếng Pháp. Tuy nhiên, với tinh thần đổi mới, ông Tuyển đã mạnh dạn thử nghiệm áp dụng phương pháp địa vật lý nhằm phát hiện tổ mối ngầm mà không cần đào bới thân đê – một ý tưởng bị coi là “liều lĩnh” vào thời điểm ấy. Sau nhiều tháng miệt mài nghiên cứu và kiểm chứng thực địa ở xã Thượng Thanh (Gia Lâm, Hà Nội), ông đã thành công trong việc xác định chính xác vị trí tổ mối trong thân đê. Phương pháp này không chỉ mang lại kết quả vượt mong đợi mà còn mở ra một hướng đi hoàn toàn mới cho ngành phòng chống mối.

Đồng thời, cố PGS.TS Vũ Văn Tuyển còn kết hợp phương pháp địa vật lý với kỹ thuật phun vữa sét để bịt kín các khoang tổ mối và hệ thống hang giao thông của chúng bên trong thân đê.

TS Nguyễn Tân Vương – Nguyên Phó Viện trưởng Viện Sinh thái và Bảo vệ công trình, học trò của ông Tuyển – đã giải thích: “Cách mạng của phương pháp này là không phải đào bới trong thân đê mà vẫn lấp được khoang rỗng. Giáo sư Tuyển chính là người đã nghiên cứu ra phương pháp tìm khoang tổ mối và phụt thuốc vào khoang tổ để diệt mối. Bước thứ hai là phụt vữa sét vào khoang tổ để cho vữa đi khắp các hang giao thông rồi lấp kín lại, tránh tạo thành ẩn họa sau này cho thân đê đập.”

TS Vương cũng nhấn mạnh sự vượt trội của phương pháp này so với cách làm cũ:

“Trước những năm 80, người ta đào bắt mối chúa – nhưng không xử lý được các khoang phụ và hệ thống giao thông ngầm, nên thân đê vẫn bị rò nước. Phương pháp của thầy Tuyển đã xử lý tận gốc, đảm bảo yêu cầu kỹ thuật.”

Cũng theo TS Nguyễn Tân Vương, chính sự hiệu quả rõ rệt và thuyết phục của phương pháp này đã dẫn đến việc thành lập Trung tâm Nghiên cứu Phòng trừ mối thuộc Viện Khoa học Thủy lợi – nơi phát triển, hoàn thiện và triển khai phương pháp này trên quy mô toàn quốc:

“Giáo sư Tuyển cố gắng chứng minh phương pháp này là đúng đắn và có hiệu quả trong ngành quản lý đê đập. Sau đó, người ta mới cho phép thành lập Trung tâm, từ đó có đề tài, có kinh phí, và chúng tôi nâng cấp dần phương pháp này lên.”

Phương pháp xử lý mối của cố PGS.TS Vũ Văn Tuyển đã được áp dụng thành công ở hàng trăm tuyến đê, hồ chứa lớn nhỏ trên cả nước – từ đồng bằng sông Hồng cho đến các công trình thủy lợi ở miền Trung và Tây Nguyên. Không chỉ giúp phát hiện và xử lý mối hiệu quả, phương pháp này còn giảm thiểu xâm phạm thân đê, rút ngắn thời gian thi công, tiết kiệm kinh phí và đảm bảo an toàn bền vững cho công trình.

Đặc biệt, phương pháp này đã được chọn để xử lý mối cho Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch – một địa điểm có yêu cầu nghiêm ngặt về kỹ thuật bảo tồn, an toàn và giữ nguyên hiện trạng. Thành công tại đây đã khẳng định thêm độ tin cậy và tính ứng dụng thực tiễn cao của kỹ thuật do ông Tuyển phát triển.

Để tạo hành lang pháp lý cho việc triển khai rộng rãi, ông còn là người đề xuất và xây dựng Tiêu chuẩn ngành 14-TCN-88-93 về “Thành phần khối lượng khảo sát và xử lý mối gây hại đập đất”. Tiêu chuẩn có hiệu lực từ năm 1994, quy định rõ các bước bắt buộc trong công tác phòng chống mối cho đê đập – từ khảo sát, phát hiện, xử lý, đến nghiệm thu – và từ đó trở thành căn cứ quan trọng trong thiết kế, thi công, bảo trì các công trình thủy lợi.

Ngoài địa vật lý và phun vữa sét, ông Tuyển còn tiên phong thử nghiệm các phương pháp hiện đại khác như sử dụng đồng vị cacbon để định tuổi tổ mối, phục vụ cho việc đánh giá mức độ nguy hiểm và khả năng tái hoạt động của tổ. Những phương pháp này tiếp tục được các học trò của ông, trong đó có TS Nguyễn Tân Vương, kế thừa và phát triển trong các đề tài cấp Nhà nước sau này.

Bằng những đóng góp tiên phong ấy, phương pháp xử lý mối do cố PGS.TS Vũ Văn Tuyển đặt nền móng không chỉ là bước ngoặt trong ngành thủy lợi Việt Nam, mà còn là một di sản khoa học quý giá, giúp bảo vệ an toàn cho hàng ngàn công trình đê đập suốt nhiều thập niên.