Rừng sến Tam Quy ở huyện Hà Trung rộng gần 520 ha, là khu bảo tồn loài sến mật duy nhất ở Việt Nam và lớn nhất Đông Nam Á.
Cây sến phân bố rải rác trên các quả đồi thấp, độ cao 50-325 m. Đây là một trong gần 90 khu bảo tồn thiên nhiên rừng đặc dụng, được bảo vệ nghiêm ngặt. Ban đầu khu rừng chỉ rộng 350 ha, nhưng hiện mở rộng lên gần 520 ha.
Sến mật là loài cây gỗ lớn có tên khoa học là Madhuca pasquieri thuộc họ hồng xiêm (Sapotaceae), bộ hồng xiêm (Sapotales). Trên thế giới, sến mật phân bố chủ yếu ở Trung Quốc, Việt Nam và một số nước Đông Nam Á.
Do là rừng đặc dụng, giống cây quý có tên trong sách đỏ Việt Nam nên người dân ra vào rừng Tam Quy phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp luật, nghiêm cấm chặt phá, đốt lửa... Lực lượng kiểm lâm lập nhiều biển báo, cắm chốt ở các điểm có đường dân sinh ngang qua.
Ông Trịnh Xuân Đắc, 53 tuổi, nhân viên bảo vệ rừng Tam Quy kiểm tra, đo đường kính một trong số cây sến lớn trong rừng. Theo ông, không có số liệu kiểm đếm chi tiết loài sến ở đây song ước lượng có hàng chục vạn cây lớn nhỏ khác nhau.
“Cây sến mật lớn nhất ở Tam Quy có tuổi đời gần 100 năm, đường kính khoảng 70 cm, một người lớn ôm không xuể”, ông Đắc nói.
Tại Việt Nam, sến mật mọc rải rác, nhưng tập trung chủ yếu ở vùng Đông Bắc, Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung. sến mật ở Tam Quy mọc tập trung gần như thuần loài, là cánh rừng hiếm gặp, nơi quần tụ tự nhiên độc đáo nhất của khu vực Đông Nam Á.
Cánh rừng trải rộng ở nhiều địa bàn nên kiểm lâm thường xuyên tuần tra bằng xe máy. Nhiều vị trí ông Đắc và đồng nghiệp phải đi bộ, băng rừng rậm vào kiểm tra các điểm nhạy cảm, nguy cơ rừng bị xâm hại.
Ông Nguyễn Văn Chương – Trạm trưởng trạm bảo vệ rừng sến Tam Quy cho biết, sến mật được xếp vào nhóm thực vật đa tác dụng, gỗ sến rất rắn chắc được liệt trong nhóm tứ thiết (Đinh, Lim, sến, Táu). Gỗ sến thường được dùng trong xây dựng, thân của cây sến có nhiệt lượng cao dùng để rèn các loại gia cụ và nông cụ mà không có loại than nào sánh bằng.
Cuối năm là dịp rừng sến cho quả. Quả sến mật ăn có vị ngọt như trái hồng xiêm. Người dân sống quanh rừng Tam Quy có thể vào rừng nhặt quả lấy nhân ép dầu khi lực lượng kiểm lâm cho phép.
Hạt sến có thể ép lấy dầu ăn thay mỡ động vật, lá sến là thành phần của một số loại thuốc dân gian trị bệnh ngoài da và chữa bỏng.
Ngoài sến, rừng Tam Quy còn phân bố nhiều loài cây khác như lim xanh, giẻ, chẹo, trâm, chẩu hoặc thông...
Những năm gần đây loài lim xanh phát triển rất mạnh, cây lớn nhất có đường kính đến 1,2 mét. Rừng sến mật do đó đã biến động từ rừng thuần loại đến rừng sến hỗn loài.
Trạm trưởng trạm bảo vệ rừng Tam Quy Nguyễn Văn Chương cho hay, hiện nay trong khu bảo tồn đang có một thực trạng diễn thế giữa lim và sến, đó là cây lim đang chèn ép, cạnh tranh không gian dinh dưỡng với cây sến.
Chiều cao của lim khoảng 13 m, của sến là 9 m, sến ở tầng thấp và hoàn toàn chịu tán của lim, trong khi đặc tính sinh thái của loài sến trưởng thành là ưa sáng, không chịu bóng, dẫn đến nguy cơ rừng sến bị thay thế bởi rừng lim.
Nhiều cây sến bị chèn ép nên còi cọc, nghiêng đổ theo chiều ánh sáng. Do đó Ban quản lý rừng đang triển khai các giải pháp tác động lâm sinh như tỉa thưa lim, phát quang tán cây bụi… theo hướng bảo tồn loài sến quý hiếm này.
