Điều đặc biệt, hậu thế của ông đều nhất mực nghe theo lời răn, sống thanh liêm, mẫu mực, không làm điều hổ thẹn với tiền nhân…

Lời dạy sâu sắc

Một ngày giữa tháng chạp, chúng tôi tìm đến nhà cụ Đặng Văn Duyện (70 tuổi) ở xã Mai Thủy (Lệ Thủy). Biết chúng tôi muốn tìm hiểu về tấm bia răn dạy con cháu của tiền nhân họ Đặng, cụ Duyện lần giở từng trang gia phả trong cái tráp gỗ sơn son, cẩn trọng tính toán rồi nói: “Huấn thị con cháu này đã 266 năm. Người viết là cụ Đặng Đại Lược (1690-1764), tước Kim Tử Vinh Lộc, làm quan vào thời chúa Nguyễn”.

Cụ Duyện dẫn chúng tôi ra phía vườn mé phải ngôi nhà, cẩn trọng mở thanh tre bước vào khu lăng mộ của dòng họ Đặng. Chỉ tấm bia đá cổ, rêu phong, khắc chứ Hán đã mòn vì dâu bể thời gian được đặt trang trọng ở phía trên khu lăng mộ, cụ Duyện cho biết, đó chính là tấm bia đá cổ ghi lời răn dạy cháu con của cụ Đặng Đại Lược.

Bản dịch của cụ Ngô Văn Lại (Thái Trọng Lai) - người dịch Châu bản triều Nguyễn, ra nghĩa là: Tập mục đường phong (lời gia huấn cho con cháu dòng họ): “Từ thời tổ tiên ta nối đời trung hậu, truyền dạy lễ nhượng cho đến đời phụ thân ta kính giữ đạo lành kéo dài xuống đời sau cho đến ba anh em ta nối dài đạo tổ tông, lấy văn học làm sự nghiệp, lấy hiếu đễ làm nền móng, kẻ làm quan giữ chức thì trong sáng, thận trọng, liêm khiết, siêng năng, kẻ thủ phận ở nhà thì ôn hòa, lương thiện, tiết kiệm, dè xẻn.

Các ngươi là kẻ nối dõi về sau phải kính cẩn giữ theo, chớ nghe lời đàn bà mà làm hư hại đạo luân thường, chớ tính toán tài lợi mà tổn thương nghĩa lớn. Giàu sang, nghèo hèn là do số mệnh ở trời. Các ngươi đời sau cung kính vâng theo lời dạy này, nếu có kẻ làm trái lại thì không được vào cổng nhà ta. Đây là lời dạy tha thiết vậy. Cai bạ dinh Quảng Nam là Đặng hầu tự ký. Ngày mồng năm tháng hai năm Nhâm Thân”.

Theo lời cụ Duyện, lời răn dạy này đã được con cháu noi theo, giữ gìn thanh liêm, sống có hiếu với tổ tiên, mẹ cha, phụng sự đất nước, bản quán. Tấm bia thật lạ, bởi, trải qua bao bom đạn chiến tranh, bao thời cuộc mà chữ vẫn còn, nghĩa rõ ràng, rành mạch, sâu sắc.

Dòng họ hiển hách

Theo lịch sử, Đặng Đại Lược xuất thân trong một gia đình nhiều đời làm quan lại. Trong số đó, cố nội là quan Chưởng phủ tự vệ quản lãnh Liễu Đại hầu Đặng Quý Công, một vị quan to của nhà Lê, có công khai khẩn làng Quảng Cư (thuộc thị trấn Kiến Giang, huyện Lệ Thủy ngày nay).

Dòng họ Đặng Đại tại Quảng Cư nổi danh là dòng họ đỗ đạt, làm quan thanh liêm lâu đời. Nhà văn hóa lớn, người đứng đầu Quốc sử quán nhà Nguyễn là Đông các Đại học sĩ Cao Xuân Dục đã ca ngợi truyền thống dòng họ này trong Đại Nam Địa dư chí ước biên như sau: “Đặng Đại thị (họ) giữ mình trong sạch/ Cha con cùng triều nức tiếng thơm.”

Dưới triều Nguyễn, cụ Đặng Đại Lược làm tới chức Cai bạ dinh Quảng Nam, có quyền kiểm tra quan lại ở 3 phủ Thăng Hoa, Quảng Ngãi, Quy Nhơn. Sử cũ còn chép, năm 1761, giặc man Thạch Bích tấn công các huyện vùng dưới Quảng Ngãi, chúa Nguyễn sai ông Đặng Đại Lược cầm quân. Vì dẹp được man Thạch Bích, giúp dân an bình, ông được chúa Nguyễn trọng vọng.

“Đặng Đại Lược làm quan thanh liêm nghèo khó, nhận hay cho đều không cẩu thả. Ai đưa cho cái gì tầm thường thì nhận một hai thứ, cái gì hơi hậu thì từ chối rằng: “Nhà còn có thừa, không phải là kiểu cách gì đâu!”. Những việc từ chối khéo với người, đại loại như thế”, Quốc sử quán nhà Nguyễn là Đông các Đại học sĩ Cao Xuân Dục ghi lại.

Theo lời kể của ông Duyện, vị quan Đặng Đại Lược có 2 người em cũng làm quan to, 8 người con của ông cũng học hành đỗ đạt (7 người làm quan cho triều Nguyễn với công trạng lớn, một người ở nhà làm cư sĩ). Noi theo lời răn dạy của ông, các con của ông cũng chọn cách hành xử đứng về phía nhân dân.

Nổi tiếng hơn cả là Khâm sai tuần hành ngũ phủ Lãnh Đức hầu Đặng Đại Độ (1728-1765). Khi cha là Đặng Đại Lược đưa quân đánh giặc man Thạch Bích, thấy Đặng Đại Độ thông minh, liêm khiết, chúa Nguyễn đã phong Đại Độ chức ký lục Quảng Nam. Sách Đại Nam liệt truyện tập 1 của Quốc sử quán triều Nguyễn có chép: “Đại Độ làm quan thanh khiết còn hơn cha...”

Nói về danh thần Đặng Đại Độ, sinh thời Giáo sư, Nhà giáo nhân dân, Anh hùng lao động Trần Văn Giàu đã từng đánh giá: “Một trường hợp quan lại chính trực hiếm hoi của những năm thuộc nửa sau thế kỷ XVIII”.

Còn Giáo sư Nguyễn Khắc Thuần cho rằng: “Vì mục đích an dân, Đặng Đại Độ sẵn sàng nghiêm trị bất cứ một ai dám nhũng nhiễu dân. Thế ra, phép nước nghiêm hay không nghiêm, trước hết đều do ở người thực thi phép nước. Cổ kim vẫn có không ít những vị quan dũng cảm, dám vì công lý mà to gan đụng độ với các đấng quan trên; nhưng nghiêm với chính mình và tự xử chính mình như Đặng Đại Độ quả thật là rất hiếm. Cuộc đời của ông đã vĩnh viễn khép lại từ lâu, nhưng khí khái của ông thì vĩnh tồn với đất Biên Hòa - Gia Định, với tất cả những ai khao khát quốc thái dân an”.

Trong “Đại lễ kỷ niệm 300 năm Sài Gòn - Gia Định (1698-1998)”, hình ảnh Đặng Đại Độ được tái hiện trong vở diễn "Dũng khí Đặng Đại Độ", tạo nhiều cảm xúc cho người xem và trở thành một trong những vở diễn tiêu biểu của nền sân khấu Việt Nam. Ngày nay, ở TP. Hồ Chí Minh và tỉnh Đồng Nai đều có đường mang tên Đặng Đại Độ, để tưởng nhớ về một vị quan thanh liêm, chính trực, vì nước vì dân.

Hiện nay, mộ của danh thần Đặng Đại Độ nằm quạnh quẽ một mình giữa cánh Nương Sơ, xã Mai Thủy (Lệ Thủy). Dù con cháu đã cố gắng bảo tồn nhưng ngôi mộ đơn sơ được xây dựng bằng những liếp đá ong không tránh khỏi sự bào mòn của thời gian khiến chúng tôi không khỏi chạnh lòng khi đến thắp hương cho cụ.

Nhà sử học Nguyễn Khắc Thái đánh giá: “Với những gì cha con vị quan Đặng Đại Lược và Đặng Đại Độ đã cống hiến cho lịch sử, các cơ quan chức năng, đặc biệt là ngành Văn hóa cần có các bước xem khu lăng mộ ở Mai Thủy là di tích văn hóa lịch sử và đặt tên đường để tri ân những bậc hiền nhân vì dân, vì nước”.