Với cương vị Tổng biên tập tờ Gia Định Báo, Trương Vĩnh Ký chính là người Việt đầu tiên nắm giữ vị trí quan trọng nhất trong một tòa soạn, đặt nền móng cho nghề báo nước nhà.

Nhà bác học thông thạo nhiều ngoại ngữ nhất Việt Nam

Trương Vĩnh Ký (1837–1898), thường được biết đến với tên Pétrus Ký, sinh tại làng Cái Mơn, tỉnh Vĩnh Long (nay thuộc xã Vĩnh Thành, huyện Chợ Lách, tỉnh Bến Tre). Thân phụ của Trương Vĩnh Ký là một nhà Nho yêu chuộng văn chương, có tài làm thi phú, từng được triều Nguyễn dưới thời vua Minh Mạng bổ nhiệm giữ chức Lãnh binh. Ông mất sớm khi Trương Vĩnh Ký mới lên ba tuổi.

Thân mẫu là bà Nguyễn Thị Châu, một người phụ nữ tảo tần, hiền hậu, một mình sớm hôm nuôi dạy ba người con: hai trai, một gái. Ngay từ thuở ấu thơ, Trương Vĩnh Ký đã bộc lộ tư chất đặc biệt. Lên ba tuổi, ông đã thuộc làu Tam tự kinh. Bốn tuổi bắt đầu tập viết chữ. Năm lên năm (1842), ông theo học chữ Hán và chữ Nôm với một thầy giáo tên Học trong làng.

Chỉ sau vài ba năm, cậu học trò nhỏ đã đọc thông Minh Tâm Bửu Giám, tiếp cận Tứ thư, Ngũ kinh và thuộc lòng nhiều bài thơ Đường, thơ Tống—một nền tảng học vấn Đông phương vững chắc ngay từ tuổi thiếu thời.

Về sau, ông thành thạo tới 27 thứ tiếng, trong đó có cả chữ Hán, chữ Phạn, tiếng Thái, tiếng Lào và một số phương ngữ miền Nam. Nhà văn Pháp Émile Littré (1801-1881) đánh giá: "Sự hiểu biết tới 26 ngoại ngữ của P. Trương Vĩnh Ký đủ để loài người tôn vinh ông như một nhà bác ngữ học (bác học ngôn ngữ) bậc nhất thời nay".

Tốt nghiệp chủng viện, ông không theo con đường linh mục mà trở thành giáo sư dạy tiếng Pháp, rồi làm thông ngôn cho chính quyền thuộc địa. Song hành với công việc hành chính, ông bắt đầu sự nghiệp trước tác và dịch thuật đồ sộ – dịch Kinh Thánh, sáng tác truyện ngắn, viết báo, nghiên cứu lịch sử, ngôn ngữ, văn hóa Việt Nam…

Học giả Pháp Jean Bouchot cuối thế kỷ 19 khẳng định Trương Vĩnh Ký là "một nhà bác học duy nhất ở Đông Dương và cả với nước Trung Hoa hiện đại". Ông viết: "Người dân hoàn toàn Nam Kỳ ấy sánh kịp với các nhà thông thái xứng đáng nhất của Âu châu trong đủ ngành khoa học...".

Người 'cầm trịch' tờ báo quốc ngữ đầu tiên

Gia Định Báo, tờ báo chữ quốc ngữ đầu tiên của Việt Nam được xuất bản số đầu tiên vào ngày 15 tháng 4 năm 1865, do Trương Vĩnh Ký khởi xướng và đảm nhiệm vai trò chủ nhiệm. Tờ báo phát hành chủ yếu tại khu vực Đông Nam Bộ, với nội dung được trình bày bằng chữ Annam (tức tiếng Việt) sử dụng mẫu tự Latinh.

Trước đó, để có thể in được một tờ báo bằng chữ quốc ngữ, chính quyền Pháp tại Nam Kỳ đã phải đặt chế tạo riêng bộ chữ in tại Pháp. Công việc này kéo dài suốt hai năm và chỉ hoàn tất vào tháng 1 năm 1864 – một bước chuẩn bị kỹ thuật quan trọng cho sự ra đời của báo chí quốc ngữ.

Người đầu tiên được giao phụ trách tổ chức in ấn và phát hành tờ báo là ông Ernest Potteaux – một viên chức người Pháp, khi đó đang công tác tại Phòng Thông ngôn thuộc Nha Nội vụ Nam Kỳ.

Bốn năm sau khi Gia Định Báo ra đời, ngày 16 tháng 9 năm 1869, Thống đốc Nam Kỳ G. Ohier đã ký quyết định số 189, chính thức bổ nhiệm ông Pétrus Trương Vĩnh Ký đảm nhận toàn quyền biên tập tờ báo. Với cương vị Chánh tổng tài – chức danh tương đương tổng biên tập ngày nay – ông được hưởng mức lương thường niên là 3.000 đồng quan Pháp, một khoản đãi ngộ đáng kể vào thời bấy giờ.

Theo quyết định này, Gia Định Báo tiếp tục phát hành hàng tuần với cơ cấu nội dung chia làm hai phần rõ rệt. Phần chính thức gồm các văn kiện hành chính, nghị định của Thống đốc và chính quyền thuộc địa, được soạn bằng tiếng Pháp và do ông Trương Vĩnh Ký trực tiếp chuyển ngữ sang chữ quốc ngữ. Phần không chính thức bao gồm các bài viết mang tính giáo dục và giải trí, đề cập đến các chủ đề như lịch sử, luân lý, thời sự… nhằm phổ cập tri thức, hỗ trợ việc giảng dạy trong các trường học bản xứ và khơi dậy sự quan tâm của độc giả người Việt.

Với vai trò này, Trương Vĩnh Ký được ghi nhận là người Việt Nam đầu tiên giữ cương vị tổng biên tập trong lịch sử báo chí quốc ngữ – một dấu mốc quan trọng trên hành trình hình thành và phát triển nền báo chí hiện đại ở Việt Nam.

Yêu nước theo cách riêng: Cái nhìn lại từ hậu thế

Tuy được tôn vinh là nhà bác học kiệt xuất, Trương Vĩnh Ký cũng là nhân vật gây nhiều tranh cãi, đặc biệt về vai trò hợp tác với chính quyền thực dân Pháp. Một số học giả phê phán ông “gần gũi với thực dân”. Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu hiện đại cho rằng, Trương Vĩnh Ký từng làm việc cho người Pháp, nhưng ông vẫn là người yêu nước theo cách của mình.

Nhà sử học Dương Trung Quốc nói: “Yêu nước thì ai cũng yêu nước, đừng ai đòi độc quyền yêu nước. Chỉ là chủ nghĩa yêu nước của mỗi người thể hiện khác nhau, thậm chí xung đột nhau về lợi ích”.

Nhà văn Sơn Nam chia sẻ: "Ông Trương Vĩnh Ký từ khi đỗ đạt cho đến khi mất vẫn tỏ ra thân Pháp. Tuy nhiên, người ở miền Nam không bao giờ khinh rẻ ông. Ông không gia nhập Pháp tịch...Ông này khi sanh tiền tuy là nhà nước tin cậy mặc dầu chớ chẳng hề ỷ thế mà hại quê hương, chỉ vẽ cho các quan Lang sa biết phong tục lễ nghĩa của con nhà An Nam. Thiệt là quan thầy của cả và Nam Kỳ...".

Còn nhà nghiên cứu Lê Thanh đánh giá: "Từ nhỏ được giáo dục theo phương pháp Âu Tây, khi trưởng thành theo giúp việc người Pháp, thế mà bằng hữu viết thư giục ông, ông không nghe, vẫn khăng khăng từ chối để suốt đời được giữ bộ quần áo Việt Nam và suốt đời là một người Việt Nam thuần túy”.

Và trong lịch sử báo chí nước nhà, tên tuổi Trương Vĩnh Ký luôn được nhắc đầu tiên trong danh sách những người đặt nền móng cho nghề làm báo Việt Nam.