“Thông tin khí tượng thủy văn là thiết yếu để bảo vệ con người và nền kinh tế trong bối cảnh thời tiết cực đoan và biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng”, PGS.TS Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia chia sẻ.

PGS.TS Mai Văn Khiêm là cựu sinh viên Khoa Khí tượng – Thủy văn – Hải dương học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (ĐHQGHN). Những kiến thức được trang bị từ ngôi trường đào tạo khoa học cơ bản hàng đầu cả nước đã trở thành nền tảng giúp ông đưa ra những quyết định kịp thời, chính xác trong hơn 20 năm gắn bó với nghề.

Sự đam mê, tận tụy của các thầy cô đã truyền cảm hứng

PGS. TS Mai Văn Khiêm cho hay, ông tốt nghiệp ĐH năm 2001, là một trong những sinh viên các khóa đầu của Khoa Khí tượng – Thủy văn – Hải dương học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (ĐHQGHN).

Thời điểm ấy, điều kiện học tập còn nhiều thiếu thốn: cơ sở vật chất hạn chế, thiết bị tính toán còn thiếu, mô hình khí tượng thủy văn còn phải chạy trên những chiếc máy tính SUN, chưa có hệ thống hiệu năng cao như ngày nay.

“Khi đó, chúng tôi chưa có hệ thống tính toán hiệu năng cao như bây giờ, chỉ có một chiếc máy tính SUN của một cô giáo là hiện đại nhất, chạy mô hình khí tượng trên nền tảng Linux, Unix. Tài liệu quốc tế gần như không thể truy cập, nên việc học chủ yếu dựa vào sự hướng dẫn của thầy cô và tinh thần tự tìm tòi”, ông Khiêm kể.

Nhưng chính trong những điều kiện ấy, theo ông Khiêm, tinh thần khoa học, lòng yêu nghề và trách nhiệm với cộng đồng được hun đúc mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Các thầy cô ở Khoa rất nghiêm khắc, nhưng cũng hết lòng với sinh viên.

“Chính sự đam mê và tận tụy của các thầy cô đã truyền cảm hứng để chúng tôi gắn bó với nghề đến hôm nay”, ông xúc động.

Ông Khiêm cho hay, từ mái trường này, nhiều thế hệ sinh viên đã trưởng thành, đảm nhận trọng trách trong các viện nghiên cứu, cơ quan khí tượng thủy văn, phòng chống thiên tai, hay quản lý tài nguyên môi trường. Có người rẽ sang lĩnh vực khác nhưng vẫn giữ được tinh thần khoa học và ý thức trách nhiệm được rèn giũa từ những ngày ở giảng đường.

Ngày nay, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo, đang làm thay đổi toàn diện nhiều lĩnh vực nghề nghiệp, trong đó có khí tượng thủy văn. Nhưng ông Khiêm cho rằng, dù công nghệ có tiến xa đến đâu, những kiến thức nền tảng đã được học vẫn luôn quan trọng.

“Đó không chỉ là những kiến thức giúp hiểu sâu về Trái đất, khí hậu và đại dương, mà còn là gốc rễ để chúng tôi, các thế hệ học trò tiếp cận công nghệ một cách đúng đắn, hiểu bản chất, làm chủ và ứng dụng hiệu quả vào thực tiễn”, ông Khiêm chia sẻ.

Đặc biệt, theo ông Khiêm, những kỷ niệm giản dị, từ việc được thầy cô nhờ bê tráp, rửa bát trong ngày vui, đến những chuyến đi ngoại khóa thực tế tại các cơ quan khí tượng thủy văn đã trở thành phần ký ức đẹp trong hành trình theo đuổi nghề dự báo.

Những chuyến thực tập tại Hòa Bình, Tam Đảo hay quan trắc hải văn trên Vịnh Bắc Bộ… không chỉ giúp sinh viên hiểu nghề, mà đã kết nối tình thầy trò, tình bạn. “Thậm chí, có cả những mối duyên bền chặt đến tận bây giờ, mà nếu dự báo sẽ còn ngày càng bền chặt , tôi nghĩ độ tin cậy là khoảng 100%”, ông Khiêm cười.

Áp lực của nghề không thể dự báo chính xác 100%

Ông Khiêm cho hay, dự báo thời tiết là một lĩnh vực đặc thù, nơi mỗi con số trên màn hình đều có thể thay đổi chỉ trong vài phút. Lý do là vì, các quá trình trong khí quyển mang tính hỗn loạn, biến động nhanh. Có hiện tượng thay đổi chậm, vài ngày mới thấy biến động, nhưng có những thay đổi diễn ra rất nhanh, chỉ trong vài giờ, thậm chí vài phút.

Để dự báo được những thay đổi đó, chúng ta phải giám sát liên tục từng phút, từng giờ. “Cho nên, dự báo khí tượng thủy văn là bài toán xác suất. Chúng ta chỉ có thể đánh giá khả năng xảy ra hiện tượng trong vài giờ, vài ngày với xác suất bao nhiêu, chứ không thể khẳng định chắc chắn 100%”, ông Khiêm lý giải.

Ông Khiêm cho hay, nhờ công nghệ hiện đại, đặc biệt là quan trắc vệ tinh, radar và mạng lưới trạm mặt đất, chúng ta đã theo dõi sát sao hơn, dữ liệu nhiều hơn, và nhờ đó chất lượng dự báo đã nâng cao đáng kể.

Với hạn hán biến động chậm, chúng ta có thể cảnh báo trước vài tháng; bão, áp thấp nhiệt đới mất vài ngày hình thành và di chuyển nên chúng ta có nhiều thời gian giám sát và dự báo tương đối chính xác trước 3–5 ngày nhờ dữ liệu vệ tinh và radar. Nhưng có những hiện tượng xảy ra nhanh, như dông, lốc, lũ quét, sạt lở đất, là rất khó để dự báo sớm và chính xác chỉ có thể cảnh báo trước một vài giờ đồng hồ

“Chẳng hạn, một cơn dông diễn ra ở Cầu Giấy (Hà Nội), trời có thể mưa dữ dội, trong khi cách đó vài km trời vẫn nắng. Quá trình hình thành từ bốc hơi, ngưng kết đến mưa dông nhiệt có khi chỉ diễn ra trong 30–60 phút. Nếu không có dữ liệu quan trắc đủ, rất khó cảnh báo sớm. Hiện nay, với 10 radar quét liên tục 10 phút một lần, chúng ta chỉ có thể cảnh báo dông trước 30 phút đến 2–3 giờ. Với lũ quét và sạt lở đất cũng chỉ cảnh báo trước 1–6 giờ”, ông Khiêm cho hay.

Vì tính chất nhanh, theo ông Khiêm, cảnh báo trực tuyến là hiệu quả nhất. Hiện nay Cục Khí tượng Thủy văn đã phát triển hệ thống cảnh báo lũ quét, sạt lở đất và cảnh báo dông trực tuyến, cập nhật liên tục, giúp người dân biết vị trí mình có mây dông hay mưa hay không (https://luquetsatlo.nchmf.gov.vn/; https://iweather.gov.vn/).

Giá trị của nghề "giải mã thiên nhiên"

Chia sẻ về nghề, TS Khiêm thừa nhận, đây không phải là lĩnh vực dễ thu hút nhân lực nếu chỉ nhìn từ góc độ thu nhập. Nhưng với ông, giá trị của nghề nằm ở chỗ khác, đó là trách nhiệm lớn lao với tính mạng và cuộc sống của người dân cũng như những lợi ích mang lại cho các hoạt động sản xuất khi có thông tin khí tượng thủy văn tốt.

Tuy nhiên, sau hơn 20 năm gắn bó với nghề, với ông Khiêm, việc dự báo, cảnh báo thiên tai luôn là một bài toán khó. Dù chúng ta đã tiến bộ rất nhiều, song vẫn còn nhiều trăn trở.

Năm 2024 là một ví dụ điển hình: dù ngành đã có những dự báo sớm về bão, mưa lớn và gió mạnh, nhưng thiệt hại vẫn lên tới hàng trăm nghìn tỷ đồng, cướp đi nhiều sinh mạng và sinh kế của người dân.

“Chỉ riêng cơn bão số 13 vừa qua thôi, hàng loạt tàu thuyền, lồng bè nuôi trồng thủy sản bị tàn phá. Mỗi con số thống kê là một nỗi đau, một câu hỏi lớn với những người làm nghề như chúng tôi: Làm thế nào để dự báo chính xác hơn, kịp thời hơn?”, ông Khiêm trăn trở.

Với ông, đó cũng chính là lời nhắn gửi tới những sinh viên và thế hệ trẻ đang theo học ngành Khí tượng – Thủy văn: “Liệu chúng ta có đủ năng lực, đủ đam mê để tạo ra những thay đổi tích cực, giúp giảm bớt những mất mát ấy không? Tình yêu với quê hương, trách nhiệm với nhân dân sẽ là động lực quý giá nhất để nuôi dưỡng tình yêu nghề khí tượng thủy văn”.

Bởi hơn tất cả, theo ông Khiêm, ý nghĩa cao quý nhất của nghề dự báo không nằm ở danh vị hay thu nhập, mà ở việc bảo vệ an toàn cho con người và cuộc sống. Và đó cũng chính là nguồn cảm hứng để những người đi trước truyền ngọn lửa nghề cho lớp sinh viên kế cận, những người sẽ tiếp tục viết tiếp hành trình “giải mã” thiên nhiên đầy thử thách nhưng cũng đầy nhân văn này.

“Tình yêu với quê hương, trách nhiệm với nhân dân sẽ là động lực quý giá nhất để nuôi dưỡng tình yêu nghề”, ông Khiêm chia sẻ.