Nếu có dịp ghé miền Tây Nam Bộ vào những tháng nước nổi, bạn sẽ bắt gặp một khung cảnh nên thơ: những bụi bông điên điển nở vàng rực dọc theo các bờ kênh, bờ đê, rực rỡ dưới ánh chiều tà. Cây điên điển vốn là loài mọc hoang nơi đầm lầy, mé sông, tưởng như vô danh, vậy mà từ bao đời nay đã trở thành một phần ký ức mùa nước nổi, một nét riêng biệt không thể thiếu trong ẩm thực và văn hóa miền sông nước.
Điên điển nở rộ nhất vào khoảng tháng 8 đến tháng 11 âm lịch – khi con nước tràn về, cũng là lúc người dân miền Tây bắt đầu mùa mưu sinh với những sản vật đặc trưng như cá linh, tép đồng, và tất nhiên không thể thiếu bông điên điển. Bông điên điển nhỏ nhắn, màu vàng óng ánh, mọc thành chùm, vị bùi béo và giòn nhẹ. Theo kinh nghiệm của người địa phương, thời điểm hái ngon nhất là vào buổi chiều, khi bông mới vừa hé nhụy, vẫn còn giữ được độ tươi và ngọt đặc trưng.
Bông điên điển hiện diện trong đủ món ngon miền Tây, từ dân dã đến cầu kỳ: canh chua cá linh bông điên điển, bánh xèo nhân bông điên điển, gỏi trộn, xào tỏi hay đơn giản chỉ là rau sống ăn kèm mắm kho. Nhưng nổi tiếng nhất vẫn là món canh chua cá linh nấu bông điên điển – món ăn "gói trọn" hương vị mùa nước nổi. Cá linh béo ngậy, bông điên điển bùi giòn, thêm chút chua thanh của me, cay thơm của ớt, rau thơm là đã đủ níu chân thực khách bốn phương.
Theo khảo sát, trên chợ mạng, bông điên điển được rao bán với giá 70.000-90.000 đồng/kg, trở thành món ăn đặc sản, có mặt trên các bàn tiệc ở nhiều nhà hàng, quán ăn ở đồng bằng Sông Cửu Long và TP.HCM.
Không chỉ ngon, bông điên điển còn chứa nhiều dưỡng chất tốt cho sức khỏe như protein, vitamin, chất xơ... Người miền Tây vẫn thường nói vui: "Mùa lũ mà thiếu bông điên điển như bánh xèo thiếu rau thơm". Và quả thật, qua bao mùa nước nổi, điên điển vẫn cứ thế gắn bó, âm thầm làm nên nét riêng cho ẩm thực ở vùng đất này.
Tác dụng của bông điên điển đối với sức khỏe
Không chỉ là nguyên liệu tạo nên những món ăn đặc trưng của miền Tây mùa nước nổi, bông điên điển và các bộ phận khác của cây còn được xem là vị thuốc quý trong y học cổ truyền. Theo các bác sĩ và lương y, hoa, lá, hạt và rễ của cây điên điển đều có dược tính riêng, mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe.
Trong Đông y, cây điên điển có vị ngọt pha đắng, tính mát, giúp an thần, thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu và nhuận trường. Các bài thuốc dân gian thường dùng điên điển trong những trường hợp như cảm sốt do phong nhiệt, mất ngủ, mụn nhọt, táo bón, ăn uống kém.
- Lá điên điển: Có tính tẩy nhẹ, thường được nấu lấy nước uống để xổ giun. Ngoài ra, lá giã nát với muối rồi đắp ngoài da có tác dụng giảm đau, tiêu viêm, làm dịu vùng da bị sưng viêm, mụn nhọt hay áp xe.
- Hạt điên điển: Dùng để điều hòa kinh nguyệt, giảm tiêu chảy, săn da và trị ngứa ngoài da. Khi bị viêm tấy, người ta thường giã hạt sống trộn với bột gạo rồi đắp lên chỗ đau. Tuy nhiên, hạt tươi có chứa độc nên cần được ngâm trong nước ít nhất 3 ngày trước khi nấu chín để loại bỏ độc tính.
- Hoa điên điển: Là nguồn cung cấp folate tự nhiên, rất tốt cho phụ nữ mang thai, giúp hỗ trợ sự phát triển của thai nhi. Ngoài ra, dân gian còn dùng hoa (đã bỏ cuống) chưng cách thủy với đường phèn như một bài thuốc bổ tim, mỗi ngày ăn khoảng 100–200g trong nhiều ngày.
- Nhựa điên điển: Có màu trắng, thường được sử dụng để trị giời leo bằng cách lấy nhựa từ đọt non tra trực tiếp lên vết thương và để khô tự nhiên. Cách này được khuyên nên thực hiện vào sáng sớm để lấy được nhiều nhựa hơn.
- Rễ điên điển: Được giã nát và đắp lên vết thương trong các trường hợp mụn nhọt, áp xe hoặc bị bọ cạp cắn, giúp giảm sưng và kháng viêm hiệu quả.
Dù có nhiều công dụng tốt, các bác sĩ cũng khuyến cáo nên thận trọng khi sử dụng cây điên điển làm thuốc, bởi lá điên điển có tác dụng ngừa thai, còn hạt có hoạt tính diệt tinh trùng. Vì vậy, trước khi sử dụng với mục đích chữa bệnh, cần tham khảo ý kiến của thầy thuốc hoặc chuyên gia y học cổ truyền.