Hợp đồng đặt mua 36 tiêm kích F-35A của Thụy Sĩ được ký kết từ năm 2022, những chiếc đầu tiên dự kiến được bàn giao năm 2027, nhằm thay thế cho phi đội F/A-18C đã lạc hậu. Vào thời điểm ký kết hợp đồng, 6 tỷ franc có giá trị tương đương 6,2 tỷ USD.
Tuy nhiên, chính điều này cũng làm dấy lên câu hỏi trong giới học giả và chính trị gia liệu một quốc gia trung lập có thực sự cần tới toàn bộ “gói năng lực tác chiến cao cấp” của tiêm kích thế hệ 5 hay không.
Hàng trăm năm trung lập và không có chiến tranh, người dân Thụy Sĩ không muốn chi tiền nhiều để nâng cấp không quân.
Tiêm kích tàng hình F-35 có giá khoảng 80-100 triệu USD mỗi chiếc, tùy phiên bản. F-35A là biến thể được phát triển cho không quân Mỹ và các nước đồng minh. Đây là phiên bản nhỏ và nhẹ nhất trong dòng F-35, có khả năng cơ động cao hơn nhiều so với F-35B thủy quân lục chiến và F-35C hải quân, cũng là mẫu F-35 duy nhất mang pháo GAU-22/A cỡ nòng 25 mm trong thân.
Tuy nhiên, đến tháng 6 vừa qua, Washington thông báo các chi phí bổ sung ước tính từ 650 triệu đến 1,3 tỷ franc, liên quan đến lạm phát, gián đoạn chuỗi cung ứng và biến động giá đầu vào. Thông tin này đã làm thay đổi đáng kể bài toán tài chính của thương vụ, đồng thời làm gia tăng hoài nghi trong dư luận Thụy Sỹ về tính bền vững của quyết định mua sắm.
Diễn biến nói trên cho thấy khoảng cách ngày càng rõ rệt giữa cam kết ban đầu và thực tế triển khai chương trình F-35A. Việc giá mua không còn “đóng băng” như kỳ vọng khiến Thụy Sỹ, một quốc gia nổi tiếng thận trọng trong chi tiêu công, rơi vào thế bị động.
Trong khi ngân sách 6 tỷ franc đã được cố định bằng trưng cầu dân ý, các yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát như lạm phát tại Mỹ hay chi phí sản xuất quốc phòng lại tiếp tục leo thang.
Ngày 12/12, Hội đồng Liên bang Thụy Sỹ chính thức thừa nhận nước này khó có thể mua đủ toàn bộ 36 máy bay tiêm kích F-35A của Mỹ theo kế hoạch ban đầu, do các chi phí phát sinh vượt quá khuôn khổ ngân sách đã được người dân phê duyệt.
Chi phí cho 36 chiếc F-35 đã bị đội từ 6 tỷ lên 7,3 tỷ franc vượt quá khả năng tài chính của Thụy Sĩ.
Động thái này không chỉ phản ánh sức ép tài chính ngày càng gia tăng đối với Bern, mà còn làm dấy lên những tranh luận sâu rộng về chi phí thực sự, hiệu quả khai thác cũng như mức độ phù hợp của F-35A đối với một quốc gia có truyền thống trung lập như Thụy Sỹ.
Trong thông báo chính thức, Chính phủ Thụy Sỹ thừa nhận việc duy trì kế hoạch mua trọn gói 36 chiếc F-35A hiện không còn khả thi về mặt tài chính.
Hội đồng Liên bang đã chỉ thị Bộ Quốc phòng mua “càng nhiều máy bay càng tốt” trong giới hạn ngân sách 6 tỷ franc Thụy Sỹ, khoản chi đã được cử tri thông qua trong cuộc trưng cầu dân ý trước đó. Cách tiếp cận này cho thấy Bern buộc phải điều chỉnh tham vọng ban đầu để phù hợp với thực tế ngân sách ngày càng chịu nhiều áp lực.
Phát biểu tại cuộc họp báo cùng ngày, Bộ trưởng Quốc phòng Martin Pfister cho biết Thụy Sỹ hiện “không thể xác định chính xác” số lượng F-35A có thể mua được trong phạm vi ngân sách được phê duyệt.
Theo ông, điều này phụ thuộc trực tiếp vào lạm phát tại Mỹ, biến động tỷ giá, chi phí nguyên vật liệu cũng như các yếu tố sản xuất khác. Đây được xem là sự thừa nhận rõ ràng rằng những giả định tài chính ban đầu của chương trình đang bị thử thách nghiêm trọng trong bối cảnh chi phí quốc phòng toàn cầu leo thang.
Đối với Thụy Sỹ - quốc gia có không phận tương đối nhỏ nhưng nằm ở vị trí trung tâm châu Âu, chính phủ Bern từng cho rằng F-35A đặc biệt phù hợp với nhiệm vụ kiểm soát không phận, phản ứng nhanh và răn đe.
Theo các nhà phân tích quốc phòng châu Âu, đây không chỉ là vấn đề riêng của Thụy Sỹ mà phản ánh xu hướng chung: các chương trình vũ khí công nghệ cao ngày càng khó dự toán chính xác trong dài hạn.
Với những quốc gia không có dư địa ngân sách lớn hoặc không sẵn sàng mở rộng chi tiêu quốc phòng, “cú sốc chi phí” từ các hợp đồng tưởng như đã khóa chặt giá trở thành rủi ro đáng kể cả về chính trị lẫn tài chính.
