Trong lịch sử vương triều châu Á và châu Âu, có những hoàng tử từng được kỳ vọng nối nghiệp ngai vàng, song vì bất đồng tư tưởng, thiếu bản lĩnh chính trị hoặc bị gạt ra khỏi dòng chính kế vị, họ đã trở thành biểu tượng của bi kịch cung đình. Hai trong số những nhân vật điển hình cho mẫu hình ấy là Nguyễn Phúc Hồng Bảo của Việt Nam và Don Carlos của Tây Ban Nha. Cả hai đều là những hoàng tử sinh trưởng trong hoàng tộc quyền quý, nhưng cuối cùng lại rơi vào vòng xoáy của tranh đoạt, bị gạt bỏ khỏi quyền lực và kết thúc cuộc đời trong thảm kịch.
Nguyễn Phúc Hồng Bảo (1825–1854) là con trưởng của vua Thiệu Trị triều Nguyễn. Vốn sinh ra trong hoàn cảnh thuận lợi về dòng dõi, Hồng Bảo được nhiều người xem là ứng viên hợp pháp cho ngai vàng, nhưng sử triều Nguyễn ghi lại rằng ông thiếu tài trị quốc và phẩm chất làm vua, ông đã bị vua Thiệu Trị gạt ra khỏi danh sách kế vị. Thay vào đó, người em là Hồng Nhậm – tức vua Tự Đức sau này – được chọn làm hoàng đế. Cảm thấy bị phản bội và tước đoạt quyền thừa kế chính đáng, Hồng Bảo âm mưu lật đổ Tự Đức để đoạt ngôi. Âm mưu thất bại, ông bị bắt, giam cầm và tự tử trong tăm tối, để lại một cái tên gây tranh cãi trong lịch sử triều Nguyễn.
Ngai vàng của vương triều Nguyễn ở Huế. Ảnh: Quốc Lê.
Don Carlos (1545–1568), hoàng tử của Tây Ban Nha, là con trai duy nhất của vua Felipe II với người vợ đầu. Ngay từ nhỏ, Don Carlos được nuôi dạy trong một môi trường nghiêm khắc, song ông nổi tiếng là người có tính khí bất thường, dễ xúc động, và nhiều lúc mất kiểm soát. Khi lớn lên, mặc dù được xem là người thừa kế ngai vàng Tây Ban Nha, ông lại xung khắc sâu sắc với cha mình – một vị vua đại diện cho chủ nghĩa chuyên chế Công giáo và đế quốc Tây Ban Nha đang ở đỉnh cao quyền lực. Don Carlos có tham vọng can thiệp vào các cuộc chiến ở Hà Lan để xây dựng thanh thế riêng, nhưng không được vua cha cho phép. Bất mãn, ông âm mưu chạy trốn và kêu gọi nổi loạn để giành ngai vàng. Kế hoạch bị phát hiện, Felipe II hạ lệnh bắt giam chính con trai mình trong ngục. Sau sáu tháng bị biệt giam trong điều kiện khắc nghiệt, Don Carlos qua đời trong uất ức và bí ẩn, để lại một chương sử đầy tranh cãi và bi kịch.
Cả Nguyễn Phúc Hồng Bảo và Don Carlos đều có điểm chung là những hoàng tử trưởng danh chính ngôn thuận nhưng không được chọn làm người kế vị. Họ cùng nổi bật trong triều đình bởi xuất thân, vị trí cao quý và khao khát quyền lực, song đều thiếu phẩm chất chính trị để thực sự điều hành quốc gia. Họ cũng đều nuôi mộng phục vị sau khi bị loại bỏ tư cách kế vị, song thất bại, bị bắt và chết trong cô lập. Đáng chú ý, cái chết của cả hai đều dấy lên những làn sóng dư luận, từ thương cảm đến phẫn nộ, đồng thời trở thành chủ đề văn chương, chính trị và tiểu thuyết trong nhiều thế hệ sau.
Nếu Don Carlos trở thành biểu tượng lãng mạn và bi kịch trong các vở opera như tác phẩm Don Carlos của Verdi, thì Hồng Bảo cũng được hậu thế Việt Nam nhắc đến như một ví dụ điển hình cho bi kịch cung đình thời Nguyễn – nơi con đường đến ngai vàng không chỉ do huyết thống quyết định, mà còn phải vượt qua sự phán xét khắt khe về đạo lý, học thức và “ý Trời”. Trong văn hóa đại chúng, hình ảnh Hồng Bảo được tái hiện như một hoàng tử ăn chơi trong phim Phượng Khấu (2020) – một tác phẩm dã sử mang màu sắc hư cấu gây nhiều tranh luận.
Sự tương đồng giữa hai nhân vật không chỉ nằm ở hoàn cảnh cá nhân mà còn phản ánh đặc điểm chung của các nền quân chủ chuyên chế ở thời kỳ hậu trung đại: Sự chuyển tiếp quyền lực không đơn thuần thực hiện theo ngôi thứ mà còn phụ thuộc vào “đạo trị quốc” của hoàng tộc, vào mong muốn củng cố quyền lực của vua đương triều và vào tình hình chính trị – xã hội đang chuyển biến. Dưới ánh sáng đó, cả hai là sản phẩm của thời đại mình, nơi việc kế vị không chỉ dựa vào huyết thống mà còn là kết quả của sự đấu tranh quyền lực, chuẩn mực trị quốc và bối cảnh chính trị.
-------------------------
Tài liệu tham khảo:
Việt sử giai thoại. Nguyễn Khắc Thuần. NXB Giáo Dục, 2005.
Việt Nam sử lược. Trần Trọng Kim. NXB Văn hóa Thông tin, 2021.
Imprudent King: A New Life of Philip II. Geoffrey Parker. Yale University Press, 2014.
