Gà lôi trắng gồm 15 phân loài
Gà lôi trắng (Lophura nycthemera) là một loài thuộc họ trĩ sinh sống trong các khu rừng, chủ yếu ở vùng núi của Đông Nam Á lục địa cùng miền đông và nam Trung Quốc. Loài này đã được du nhập tới đảo Victoria trên hồ Nahuel Huapi, tỉnh Neuquén, Argentina, và đảo Vancouver, Canada.
Gà lôi trắng được nhà tự nhiên học Thụy Điển Carl Linnaeus mô tả chính thức vào năm 1758 trong ấn bản thứ mười của Systema Naturae. Ông xếp loài này cùng các loài trĩ khác vào chi Phasianus và đặt tên khoa học là Phasianus nycthemerus, với địa điểm điển hình (type locality) được xác định là Trung Quốc. Tên loài nycthemerus kết hợp từ tiếng Hy Lạp cổ nuktos nghĩa là “đêm” và hēmera nghĩa là “ngày”.
Trước đây, gà lôi trắng đôi khi được xếp vào chi Gennaeus, nhưng hiện thuộc một trong 11 loài của chi Lophura, được nhà tự nhiên học Scotland John Fleming giới thiệu năm 1822.
Gà lôi trắng trống có chiều dài cơ thể khoảng 120–125 cm, đuôi dài 60–75 cm, trọng lượng khoảng 1.800–2.000 gram. Đầu con trống màu xanh đen có mào lông, lưng, vai và cánh màu trắng, trên đó có nhiều vân đen hình chữ V. Đuôi dài, lông đuôi giữa màu trắng, các lông đuôi bên ngoài màu trắng có vân xiên màu đen. Da trần trên mặt màu đỏ, mỏ màu nâu xanh, cẳng chân màu đỏ tím.
Gà lôi trắng mái có chiều dài cơ thể khoảng 70–71 cm, đuôi dài 24–32 cm, trọng lượng khoảng 1.150–1.300 gram. Đầu và mào trên đầu màu nâu sẫm, lưng màu nâu ô liu, từ ngực trở xuống màu xám nhạt. Lông đuôi giữa màu nâu nâu đỏ, sáu đôi lông đuôi bên ngoài màu đen có các vân trắng mảnh.
Gà lôi trắng hiện có 15 phân loài, kích thước cơ thể và màu sắc lông của các phân loài hơi khác nhau; các quần thể càng về hướng đông bắc thì màu sắc càng trắng, đuôi càng dài; các quần thể ở phía nam nhất thì màu sắc tối nhất và đuôi ngắn nhất. Gà lôi trắng đặc biệt là phân loài L. n. whiteheadi ở đảo Hải Nam, L. n. engelbachi ở nam Lào và L. n. annamensis ở Việt Nam ngoài tự nhiên hiếm gặp và đang bị đe dọa. Chính vì vậy, việc buôn bán gà lôi trắng được coi là vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm.
Tập tính gà lôi trắng
Gà lôi trắng sống trong các khu rừng, rừng tre dày đặc, bụi rậm từ vùng đất thấp đến độ cao dưới 2.000 mét so với mực nước biển, là loài chim hoạt động theo bầy đàn. Vào mùa đông di chuyển, thường tụ tập thành đàn từ vài chục đến gần trăm con, gồm một con trống khỏe mạnh, một số con trống yếu hơn, các con mái trưởng thành và chim non.
Trong đàn có hệ thống đẳng cấp nghiêm ngặt. Thường hoạt động theo nhóm một trống nhiều mái hoặc nhóm nhỏ, thích chạy nhanh, tính tình nhạy bén, con người khó tiếp cận. Tiếng kêu to rõ nhưng đơn điệu và chói tai. Môi trường sống chủ yếu là rừng trung du ở miền nam Trung Quốc và khu vực Đông Nam Á, không giỏi bay, chủ yếu hoạt động thành đàn trên mặt đất, ban đêm ngủ trên các cành cây. Môi trường sống bị thu hẹp do con người khai thác đất đồi.
Gà lôi trắng ăn chủ yếu côn trùng, hạt giống và quả. Chân có móng dài, có thể đào bới mặt đất để tìm thức ăn. Mùa sinh sản vào tháng 4, chế độ một trống nhiều mái, mái trĩ làm tổ trong bụi rậm hoặc hõm đất, mỗi lần đẻ 6–9 quả trứng.
Trong điều kiện nuôi nhốt, thức ăn chủ yếu là cám công nghiệp hoàn chỉnh (dành cho gà sinh sản) cùng ngô, cao lương, lúa mì, đậu Hà Lan; trong mùa sinh sản bổ sung sâu mồi (bọ cánh cứng), hỗn hợp vitamin tổng hợp, chất khoáng vi lượng, bột tỏi, bột tảo xoắn, rau xanh và trái cây. Là loài ăn tạp, trong tự nhiên ăn các lá non thực vật, hạt giống, hạt cỏ, quả mọng, cũng như châu chấu, dế, ếch...
Mùa sinh sản trong tự nhiên từ tháng 2 đến tháng 6 hàng năm. Khi động dục, trống trĩ vỗ cánh và kêu. Làm tổ ở hõm đất dưới mặt đất bằng cành khô hoặc cỏ khô, hoặc làm tổ ở hõm đất trong bụi rậm, đám cỏ, rừng tre. Mỗi ổ đẻ 4–8 quả trứng, vỏ trứng có màu trắng trứng đến nâu nhạt, đôi khi có các chấm trắng nhỏ, do chim mái ấp trứng. Trong điều kiện nuôi nhốt, mỗi ổ đẻ 6–10 quả trứng, thời gian ấp khoảng 25–26 ngày.
Trong văn hóa phương Đông
Lông gà lôi trắng đẹp lộng lẫy, màu sắc cơ thể tinh khôi trắng sạch, do tiếng kêu khàn đặc (tương tự tiếng vịt kêu) nên được gọi là "Á Thụy"; trong văn hóa Trung Hoa từ xưa đã là loài chim cảnh quý hiếm. Sách "Cầm Kinh" ghi chép: "Giống gà rừng nhưng màu trắng, đi đứng nhàn nhã", vì vậy trong năm loài chim quý do Lý Pháng (thời Tống) nuôi dưỡng, gà lôi trắng được gọi là "Nhàn khách". Nhà thơ đời Đường Lý Bạch từng làm thơ "Tặng Hoàng Sơn Hồ Công Cầu Bạch Trĩ". Triều đại nhà Thanh còn dùng hình ảnh gà lôi trắng làm họa tiết trên áo quan phục ngũ phẩm.
Quy định bảo vệ tại Việt Nam
Tại Việt Nam, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết, căn cứ theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP của Chính phủ, gà lôi trắng là động vật rừng nguy cấp, quý hiếm thuộc Nhóm IB, nằm trong Sách Đỏ Việt Nam, bị cấm khai thác, săn bắt vì mục đích thương mại.
Đáng chú ý là mới đây, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã ban hành Thông tư 27/2025/TT-BNNMT quy định cụ thể việc quản lý các loài nguy cấp, quý hiếm, nuôi động vật rừng và thực thi Công ước CITES.
Theo thông tư này, có 109 loài thuộc nhóm IB, là những loài bị đe dọa tuyệt chủng nghiêm trọng và bị cấm khai thác, săn bắt vì mục đích thương mại. Ví dụ trong bộ gà họ trĩ có 7 loài, gồm: công, gà so cổ hung, gà lôi lam mào trắng, gà tiền mặt vàng, gà tiền mặt đỏ, trĩ sao, gà lôi tía. Còn nhóm IIB có 187 loài và các loài trong nhóm này chỉ bị hạn chế khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại. Trong đó, loài gà lôi trắng đã được “chuyển” từ nhóm IB sang IIB.
SGGP dẫn lời một chuyên gia trong lĩnh vực bảo tồn cho biết, trong nhóm IIB, pháp luật vẫn có thể cho phép nuôi một số loài, nhưng người nuôi phải đáp ứng đầy đủ điều kiện, thủ tục và tiêu chuẩn bảo tồn.
Cụ thể, các loài động vật hoang dã thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý hiếm ban hành kèm theo Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường đều được phép nuôi nếu cơ sở nuôi có hệ thống chuồng trại phù hợp với đặc tính sinh học loài, được cơ quan thẩm quyền cho phép và quan trọng nhất là chứng minh được nguồn gốc con giống. Tuy nhiên, Thông tư mới chỉ có hiệu lực từ 1.7.2025.
Trước đó khoảng 7 giờ ngày 2.4, khi tài xế chở gà đi giao đến đường ĐH07 thuộc địa phận xã Song An (huyện Vũ Thư, Thái Bình cũ, nay là tỉnh Hưng Yên) thì bị công an bắt giữ. Công an tỉnh Thái Bình sau đó khám nhà Thành ở xóm Thịnh Tâm, xã Thịnh Sơn, huyện Đô Lương cũ, thu thêm 3 con.
Kết quả giám định của Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam kết luận, 13 con gà là loài gà lôi trắng, tên khoa học Lophura nycthemera, thuộc lớp chim (Aves), bộ gà (Galliformes), họ trĩ (Phasianidae). Gà lôi trắng là loài chim được ghi nhận trong Phụ lục I, nhóm IB, Nghị định 84/2021 của Chính phủ về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và thực thi Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp.
Tuy nhiên theo thông tư 27/2025/TT-BNNMT mới đây, gà lôi trắng đã được “chuyển” từ nhóm IB sang IIB. Thông tư mới chỉ có hiệu lực từ 1.7.2025, tức là sau thời điểm xảy ra vụ việc.
