Nghị định 214/2025/NĐ-CP (sau đây gọi là Nghị định 214) vừa được ban hành, thay thế Nghị định 24/2024/NĐ-CP, đã tạo ra một làn sóng thay đổi mạnh mẽ trong hoạt động đấu thầu tại Việt Nam. Trong đó, các quy định về xử lý tình huống tại Điều 140 đã được điều chỉnh toàn diện, tác động trực tiếp đến quyền lợi và nghĩa vụ của cả chủ đầu tư và nhà thầu. Nếu không nắm bắt kịp thời, một nhà thầu dù có năng lực tốt vẫn có thể bị loại khỏi một gói thầu quan trọng chỉ vì những sơ suất không đáng có.

Bài viết này sẽ phân tích chuyên sâu 13 điểm thay đổi cốt lõi, giúp các bên liên quan có cái nhìn toàn diện và chiến lược ứng phó phù hợp trong bối cảnh pháp lý mới.

Trao quyền tối đa cho chủ đầu tư: Tăng tốc độ, nâng cao trách nhiệm

Một trong những tinh thần xuyên suốt của Nghị định 214 là tăng cường tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm cho chủ đầu tư. Xu hướng này thể hiện rõ qua việc phân cấp, trao nhiều quyền quyết định quan trọng mà trước đây thuộc về "người có thẩm quyền".

Cụ thể, chủ đầu tư giờ đây được toàn quyền quyết định nhiều vấn đề gai góc, giúp đẩy nhanh tiến độ xử lý các vướng mắc phát sinh:

• Tự quyết tách phần gói thầu: Khi một phần của gói thầu không có nhà thầu tham gia hoặc không ai đáp ứng yêu cầu, chủ đầu tư được tự quyết tách phần đó thành gói thầu riêng mà không cần phải báo cáo người có thẩm quyền xin phép như trước. Điều này đặc biệt hữu ích cho các gói thầu có giá trị lớn và phức tạp, tránh tình trạng cả dự án bị đình trệ chỉ vì một phần nhỏ gặp vấn đề.
• Chấm dứt hợp đồng trực tiếp: Khi nhà thầu vi phạm hợp đồng nghiêm trọng, chủ đầu tư được quyền trực tiếp ra quyết định chấm dứt hợp đồng thay vì phải "xem xét, báo cáo người có thẩm quyền". Quy định này trao cho chủ đầu tư công cụ mạnh mẽ hơn để xử lý các nhà thầu yếu kém, không đủ năng lực.
• Xử lý thành viên liên danh vi phạm: Tương tự, nếu một thành viên trong liên danh vi phạm, chủ đầu tư có thể tự tách phần công việc của thành viên đó thành gói thầu riêng mà không cần báo cáo xin phép.
• Linh hoạt trong bảo đảm thực hiện hợp đồng: Nghị định 214 đã bãi bỏ yêu cầu phải có văn bản chấp thuận của người có thẩm quyền khi chủ đầu tư quy định giá trị bảo đảm thực hiện hợp đồng ở mức cao (trên 10% đến 30%). Việc này giúp chủ đầu tư chủ động hơn trong việc quản lý rủi ro đối với các gói thầu có tính chất phức tạp hoặc có giá dự thầu thấp bất thường.
• Chủ động trong đàm phán giá: Thẩm quyền đề nghị các nhà thầu chào lại giá và phê duyệt điều chỉnh giá gói thầu đã được chuyển từ "bên mời thầu" và "người có thẩm quyền" sang cho chủ đầu tư.

Rõ ràng, việc trao thêm quyền lực đòi hỏi chủ đầu tư phải nâng cao năng lực chuyên môn và ý thức trách nhiệm. Mọi quyết định đều phải dựa trên cơ sở đảm bảo cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế, bởi giờ đây, trách nhiệm giải trình sẽ nặng nề hơn.

Tinh chỉnh quy trình: Gỡ bỏ nút thắt, tăng tính thực thi

Nghị định 214 đã có những điều chỉnh quan trọng nhằm giải quyết các tình huống thường gặp trong thực tế, giúp quy trình đấu thầu trở nên trôi chảy và hợp lý hơn.

• Xử lý khi chỉ có 01 nhà thầu: Quy định cũ áp dụng cho cả trường hợp có 01 hoặc 02 nhà thầu, nhưng Nghị định 214 chỉ còn xử lý tình huống khi chỉ có 01 nhà thầu nộp hồ sơ. Đồng thời, bổ sung phương án gia hạn thời điểm đóng thầu (05 hoặc 10 ngày làm việc tùy loại gói thầu), tạo thêm cơ hội tăng tính cạnh tranh.
• Rút ngắn thời gian đăng tải dự toán: Đối với gói thầu hàng hóa có giá biến động liên tục, thời hạn đăng tải dự toán được rút ngắn từ 05 ngày xuống còn 03 ngày làm việc, phản ánh đúng thực tế thị trường. Đồng thời, Nghị định cũng làm rõ "05 ngày" là "05 ngày làm việc", tránh các cách hiểu khác nhau.
• Nâng ngưỡng giá dự thầu thấp bất thường: Đối với gói thầu xây lắp và đặc biệt là gói thầu EC (Thiết kế - Cung cấp thiết bị công nghệ và Thi công xây dựng), ngưỡng giá dự thầu bị xem là thấp bất thường đã được nâng từ dưới 70% lên dưới 80% giá gói thầu. Đây là một thay đổi hợp lý, phù hợp hơn với thực tiễn khi nhiều nhà thầu có thể tối ưu chi phí hiệu quả.

Những điều chỉnh này cho thấy cơ quan quản lý đã lắng nghe ý kiến từ cộng đồng doanh nghiệp để hoàn thiện khung pháp lý, giúp các gói thầu được triển khai thuận lợi hơn.

Bảo vệ sự công bằng và quyền lợi hợp pháp của nhà thầu

Bên cạnh việc trao quyền cho chủ đầu tư, Nghị định 214 cũng bổ sung các quy định nhằm đảm bảo một môi trường cạnh tranh lành mạnh và bảo vệ quyền lợi chính đáng của nhà thầu.

• Quy trình mời nhà thầu xếp hạng 2 rõ ràng hơn: Nghị định mới yêu cầu chủ đầu tư phải hủy quyết định phê duyệt kết quả lựa chọn nhà thầu trước đó rồi mới được mời nhà thầu xếp hạng thứ hai vào đàm phán, hoàn thiện hợp đồng. Đây là một bước đi quan trọng để đảm bảo tính pháp lý chặt chẽ, tránh tranh chấp về sau.
• Linh hoạt hóa chính sách ưu đãi: Quy định cứng về tỷ lệ lao động ưu tiên (thương binh, người khuyết tật...) phải "từ 25% trở lên" đã được bãi bỏ. Thay vào đó, quy định mới chỉ yêu cầu ưu tiên cho nhà thầu sử dụng nhiều lao động thuộc nhóm ưu tiên hơn. Sự thay đổi này khuyến khích các doanh nghiệp sử dụng lao động yếu thế một cách thực chất thay vì chỉ để đáp ứng một con số mang tính hình thức.
• Cơ hội làm rõ hồ sơ về ưu đãi: Một điểm mới rất nhân văn là cho phép các nhà thầu làm rõ hồ sơ nếu họ quên kê khai ưu đãi. Cụ thể, nếu có nhà thầu kê khai hàng hóa được hưởng ưu đãi, trong khi nhà thầu khác cũng cung cấp hàng hóa tương tự nhưng không kê khai, chủ đầu tư sẽ cho phép làm rõ để đánh giá một cách công bằng. Điều này giúp nhà thầu không bị mất đi lợi thế cạnh tranh chỉ vì một sai sót nhỏ trong kê khai.
• Làm rõ quy định giá đề nghị trúng thầu vượt 30% giá trị phần thầu: Nghị định 214 bổ sung cụm từ "giá gói thầu hoặc trong dự toán gói thầu..." để làm rõ cơ sở so sánh, giúp việc áp dụng quy định này trở nên chính xác và thống nhất hơn.

Nghị định 214/2025/NĐ-CP đã thực sự tạo ra một bước tiến trong việc hoàn thiện pháp luật về đấu thầu, đặc biệt trong công tác xử lý tình huống. Việc trao quyền mạnh mẽ hơn cho chủ đầu tư sẽ giúp các dự án, gói thầu được triển khai nhanh chóng, linh hoạt. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra yêu cầu cao hơn về năng lực, tính chuyên nghiệp và trách nhiệm giải trình của chính các chủ đầu tư.

Đối với các nhà thầu, việc nghiên cứu kỹ lưỡng 13 điểm thay đổi quan trọng này không còn là một lựa chọn, mà là yêu cầu bắt buộc. Hiểu rõ luật chơi mới sẽ là chìa khóa để một nhà thầu có thể tự tin tham gia vào bất kỳ gói thầu nào, bảo vệ quyền lợi của mình và tránh những rủi ro pháp lý đáng tiếc, từ đó tối ưu hóa cơ hội thành công trong một môi trường cạnh tranh ngày càng minh bạch và chuyên nghiệp hơn.