Lăng đá Quận công Phạm Mẫn Trực (xóm 3, xã Lại Yên, huyện Hoài Đức, Hà Nội) là một trong những di tích hiếm hoi được xây dựng hoàn toàn bằng đá, mang dáng dấp nghệ thuật điêu khắc đầu thế kỷ 18. Ông là quan võ thời Hậu Lê (thế kỷ 17-18), từng làm trong đội tượng binh và tổng thái giám của triều đình vua Lê, chúa Trịnh. Sau khi mất, ông được chôn cất ở quê nhà. Lăng mộ của ông được xây vào năm 1713 gồm tường bao, cổng vào, nhà tiền tế (hiện không còn), khu bi đình (nhà đặt bia) và khu mộ với những bức phù điêu bằng đá, kèm theo đó là những bức tượng voi đá, chó đá có kiến trúc độc đáo.
Tuy nhiên, hiện khu vực này cứ mưa là ngập. Ông Nguyễn Ngọc Đức, Phó chủ tịch UBND xã cho biết, Lại Yên là một xã ở vị trí địa lý thấp của huyện, nước vẫn thoát theo phương thức tự nhiên. Chính quyền cũng đang thi công công trình tiêu thoát nước, bơm cưỡng bức trên địa bàn toàn xã nên việc ngập úng tại các khu lăng mộ này là điều không tránh khỏi.
Khu di tích được công nhân cấp quốc gia (năm 1963) này đang trong tình trạng xuống cấp nghiêm trọng. Các cổng, bia đá bị xô nghiêng, hư hỏng phải chằng chống bằng cột, thậm chí đôi chó đá bị bùn vùi lấp mất một nửa.
Cổng chính lối vào được giằng bởi những chiếc cột gỗ mục nát. Theo ông Phạm Đình Hựu, người trông coi lăng đá, từ năm 2009 hiện tượng xuống cấp ngày càng nghiêm trọng. "Các cơ quan chức năng xuống khảo sát nhưng không tu sửa, chỉ giằng chống đơn giản nên nhân dân rất lo lắng cho di tích", ông Hựu nói.
Phía bên trong, nhà bi đình (nhà đặt bia) đang xuống cấp. Các phiến đá xanh đang ngày càng bị tách rời do thời gian và mưa nắng, người dân phải tạo khung sắt chống đỡ tạm thời cho khu bi đình không bị sập.
Ông Phạm Đình Bằng, Trưởng ban đại diện dòng họ Phạm ở Lại Yên kể: “Chúng tôi đề nghị rất nhiều lên xã, huyện, thành phố, các cơ quan chức năng có quan tâm, nhưng kết quả chưa thấy đâu”. Sự việc bi đát đến nỗi, nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật Phan Cẩm Thượng đã viết thư lên các cấp chính quyền và nói rằng: "Cách làm giằng chống đơn giản của nhân dân xã Lại Yên chỉ càng làm cho các phiến đá ở khu di tích nhanh rơi vỡ hơn".
Khu mộ bị sụt lún nặng nề khiến nhân dân Lại Yên và dòng họ Phạm vô cùng lo lắng. Tại hai khu nhà đặt bia, có hình ảnh Quận công oai dũng, tuy nhiên phía trên là những khung sắt thô kệch, khiến khu di tích lăng đá mất phần tôn nghiêm vốn có.
Theo ông Phạm Đình Hựu, năm 1963, Bộ văn hóa về đây xếp hạng lăng đá Quận công Phạm Mẫn Trực đứng thứ 29 trong tổng số 1.700 di sản của cả nước. Tại lăng đá này, có rất nhiều bức phù điêu họa tiết tinh xảo như bia đá, khu vực thắp hương.
Trong quyết định số 29-VH/QĐ ngày 13/1/1964 của Bộ Văn hóa, bốn khu bảo vệ xung quanh lăng phải đảm bảo 50 m. Tuy nhiên, đến nay phần do nhà dân xâm lấn, phần còn lại thất thoát do thời gian, nên khu nhà tiền tế (nơi diễn ra các hoạt động tế lễ tưởng nhớ Quận công Phạm Mẫn Trực), ao sen và cổng di tích tạo thành một khu lăng mộ bề thế và hoành tráng đã trở thành dĩ vãng.
Những năm 1960, do thời kỳ hợp tác xã nên một phần nhà tiền tế (đại bái) khổng lồ phía trước đã bị tháo dỡ để làm nhà kho. Sau khi nhà đại bái bị dỡ bỏ, khu đất trở thành hoang hóa, có nhiều năm trở thành bãi rác hôi thối, bẩn thỉu khiến người dân hết sức bất bình.
Ông Nguyễn Ngọc Đức, Phó chủ tịch UBND xã Lại Yên cho biết, hiện nay khu đất đó do xã quản lý, xây tường rào xung quanh, cho tư nhân thuê để đào ao, thả cá. UBND huyện và Sở VHTT-DL Hà Nội hỗ trợ tiền để xây lại nhà tiền tế (đại bái) cho dòng họ Phạm và nhân dân nhưng họ không nhận tiền.
