Định hướng “không hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế” được Bộ Chính trị nhấn mạnh trong Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/ 2025 như một nhiệm vụ trọng tâm nhằm tạo đột phá trong công tác thi hành pháp luật, bảo đảm pháp luật được thực hiện công bằng, nghiêm minh, nhất quán, kịp thời, hiệu lực và hiệu quả.
Việc hình sự hóa các quan hệ dân sự, kinh tế để lại nhiều tác động tiêu cực, gây ra những hệ lụy lớn cho xã hội. Trong đó, chịu ảnh hưởng nặng nề nhất chính là môi trường đầu tư, kinh doanh.
Việc hình sự hóa các quan hệ dân sự, kinh tế không chỉ xâm phạm đến quyền tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận, định đoạt của các chủ thể trong quan hệ dân sự, kinh tế, mà còn can thiệp trái pháp luật vào quá trình vận động bình thường của xã hội. Việc này sẽ tạo ra tâm lý không muốn đầu tư do e ngại rủi ro pháp lý, từ đó dẫn đến sự “ám ảnh” khởi nghiệp, môi trường kinh doanh bị ảnh hưởng.
Nguyên nhân của tình trạng hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế là do quy định về cấu thành tội phạm của một số tội danh trong Bộ luật Hình sự chưa cụ thể, rõ ràng. Trên thực tế, không ít trường hợp quan hệ dân sự, kinh tế lại bị xử lý theo hướng hình sự, cho thấy sự lúng túng và sai lệch trong việc định tội danh. Từ đó làm nảy sinh hiện tượng hình sự hóa những quan hệ vốn dĩ không thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật hình sự.
Bên cạnh đó, sự phát triển nhanh chóng của khoa học – công nghệ và hoạt động giao dịch trên môi trường số đã đặt ra nhiều vấn đề pháp lý mới chưa được điều chỉnh kịp thời trong hệ thống pháp luật hiện hành dẫn đến hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế trong thực tiễn.
Nguyên nhân còn xuất phát từ chính các cá nhân, doanh nghiệp là đối tượng trong các quan hệ dân sự, kinh tế bị hình sự hóa. Do chưa có ý thức pháp luật đầy đủ và còn hạn chế trong hiểu biết pháp lý, nhiều chủ thể đã lựa chọn cách thức đẩy tranh chấp dân sự, kinh tế thành vụ án hình sự với kỳ vọng nhanh chóng đòi lại quyền và lợi ích của mình hoặc là biện pháp mang tính răn đe, nghiêm khắc hơn cho bên còn lại. Trên thực tế, nếu có sự tham gia kịp thời của luật sư, luật gia hoặc tư vấn pháp lý ngay từ giai đoạn đầu, thì nhiều tranh chấp đã có thể được giải quyết đúng bản chất mà không rơi vào tình trạng hình sự hóa.
Một nguyên nhân nữa là do đội ngũ cán bộ, công chức tư pháp trong một số trường hợp còn bộc lộ những hạn chế về trình độ chuyên môn, kinh nghiệm thực tế hoặc còn chậm thích ứng với tiến bộ khoa học – kỹ thuật nên có những quan hệ dân sự, kinh tế bị hình sự hóa không áp dụng đúng pháp luật.
Để không hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế, cần bổ sung hoàn thiện pháp luật hình sự: Xem xét xây dựng cơ chế như “phiên điều trần sơ bộ”. Đây là thủ tục giúp bên buộc tội và bên gỡ tội đưa ra lập luận, bằng chứng để đánh giá chứng cứ có đủ căn cứ để đưa ra vụ án ra xét xử hay không. Cơ chế này sẽ nâng cao vai trò, tầm quan trọng của người bào chữa khi phải tìm ra căn cứ phản bác những vấn đề còn mâu thuẫn của vụ án, những chứng cứ buộc tội không đầy đủ, không rõ ràng hoặc gượng ép.
Đồng thời, tiếp tục xây dựng và ban hành các án lệ hoặc hướng dẫn liên ngành liên quan đến các tội phạm dễ có thể bị hình sự hóa như như: tội phạm xâm phạm sở hữu (tội lừa đảo, lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản...); tội phạm xâm phạm trật tự quản lý kinh tế (tội trốn thuế, cho vay lãi nặng...).
Trong bối cảnh khoa học - công nghệ phát triển mạnh mẽ, các giao dịch liên quan đến tài sản số, trí tuệ nhân tạo ngày càng phổ biến, do đó cần sớm hoàn thiện luật nội dung đối với các hoạt động, giao dịch dân sự, kinh tế trên môi trường số.... Do đó cần sớm xây dựng và sửa đổi các quy định cần thiết để đảm bảo hệ thống pháp luật thống nhất, tránh mâu thuẫn, chồng chéo.
Tình trạng hình sự hóa quan hệ kinh tế, dân sự không hoàn toàn bắt nguồn từ các quy định pháp luật, mà còn xuất phát từ cách áp dụng và thực thi pháp luật của các cơ quan có thẩm quyền. Nếu năng lực chuyên môn hạn chế, không nắm vững các quy định của pháp luật hình sự và các lĩnh vực pháp luật có liên quan thì dễ dẫn đến những nhận định, quy kết sai lầm, từ đó tạo ra kết quả điều tra, truy tố, xét xử không phù hợp, vi phạm pháp luật.
Cần nhanh chóng triển khai ứng dụng trí tuệ nhân tạo nhằm nâng cao năng lực thực thi trong việc xây dựng, quản lý hệ thống quy định pháp luật và cảnh báo những vấn đề còn chưa được phân rõ ràng giữa lĩnh vực hình sự và dân sự, kinh tế. Trí tuệ nhân tạo có thể phát hiện mâu thuẫn, chồng chéo của các quy định pháp luật. Đồng thời, còn có thể thu thập, đánh giá phản ứng của xã hội đối với những vấn đề hay trường hợp có tồn tại “mập mờ” giữa quan hệ dân sự, kinh tế với hình sự.
Để thúc đẩy các bên tranh chấp lựa chọn các phương thức giải quyết này cần thể hiện được vai trò, ý nghĩa, ưu điểm, lợi thế của các phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án. Cần tiếp tục cải cách quá trình giải quyết vụ án dân sự, kinh tế tại Tòa án.
Đặc biệt, Luật Trọng tài thương mại 2010 tới đây khi sửa đổi thì cần mở rộng phạm vi giải quyết tranh chấp của trọng tài thương mại; mở rộng thẩm quyền của Hội đồng Trọng tài trong việc giải quyết các vấn đề tố tụng phát sinh theo hướng Hội đồng Trọng tài có quyền hạn toàn bộ trong việc tiến hành xét xử theo bất kỳ cách thức, trình tự và thủ tục nào mà Hội đồng Trọng tài cho là phù hợp; điều chỉnh thu hẹp quy định về hủy phán quyết trọng tài. Bên cạnh đó, đối với hòa giải thương mại thì cần xây dựng một đạo luật riêng trên cơ sở Nghị định số 22/2017/NĐ-CP về hòa giải thương mại, nhằm thiết lập khung pháp lý riêng một cách toàn diện và thống nhất về hòa giải thương mại.
