Lòng biển Việt Nam, dọc theo dải duyên hải miền Trung và Nam Bộ, ẩn chứa nhiều xác tàu cổ bị đắm - những chứng nhân lặng lẽ của một thời kỳ giao thương huy hoàng trên tuyến hải lộ quốc tế xưa. Từ Hội An đến Cà Mau, các con tàu ấy không chỉ hé mở câu chuyện về thương mại cổ đại, mà còn đặt ra vô vàn bí ẩn về nguồn gốc, hành trình và số phận của chúng giữa đại dương.
Những năm 1990, vụ phát hiện tàu đắm Cù Lao Chàm (Hội An) từng gây chấn động giới khảo cổ học. Con tàu này chứa hàng vạn hiện vật gốm sứ tuyệt đẹp, được xác định có niên đại khoảng thế kỷ 15, xuất xứ từ các lò gốm Chu Đậu (Hải Dương) và một số trung tâm gốm miền Bắc. Đây là bằng chứng rõ ràng cho thấy Hội An từng là đầu mối trung chuyển hàng hóa quan trọng trong mạng lưới thương mại Đông - Tây, nơi hàng hóa Việt Nam theo chân thương nhân ngoại quốc vươn ra thế giới. Sau phát hiện ấy, hàng loạt cuộc khai quật tàu cổ khác dọc bờ biển Việt Nam tiếp tục hé mở bức tranh phức tạp của tuyến hàng hải cổ ven Biển Đông.
Tượng phụ nữ quý tộc làm bằng gốm hoa lam dát vàng kim, thời Lê sơ, thế kỷ 15 tìm thấy ở tàu cổ Cù Lao Chàm, Hội An, Quảng Nam. Ảnh: Quốc Lê.
Tại Quảng Ngãi, hai con tàu cổ tại vùng biển Bình Châu (phát hiện năm 2013 và 2017) đã giúp làm sáng tỏ thêm lịch sử giao thương trên Biển Đông. Một trong số đó chứa hơn 4.000 hiện vật gốm sứ, được xác định có niên đại thế kỷ 15 – 16, chủ yếu sản xuất tại miền Bắc Việt Nam, Trung Quốc và Thái Lan. Những con tàu này dường như đang trên đường vận chuyển hàng hóa sang các cảng thị Đông Nam Á thì gặp nạn. Dấu vết vật liệu, cấu trúc tàu, cách đóng ván be hay dùng chốt gỗ đều cho thấy kỹ thuật hải hành của người phương Đông thời trung đại đã đạt đến trình độ đáng nể.
Ở xa hơn về phía Nam, con tàu cổ Hòn Cau (Bình Thuận) được phát hiện năm 2001 cũng khiến giới khoa học kinh ngạc. Dưới đáy biển sâu gần 40 mét, các thợ lặn tìm thấy xác tàu dài 24 mét, chứa hàng vạn hiện vật gốm Trung Hoa có niên đại thế kỷ 15. Sự hiện diện của những dòng chữ Hán trên gốm, cùng kiểu đóng tàu khác biệt, cho thấy đây có thể là tàu buôn Trung Quốc đi theo tuyến thương mại Quảng Đông – Hội An – Malacca.
Bảo vật quốc gia Bình gốm hoa lam vẽ thiên nga, thời Lê sơ, thế kỷ 15 tìm thấy ở tàu cổ Cù Lao Chàm, Hội An, Quảng Nam. Ảnh: Quốc Lê.
Trước đó ít lâu, tại vùng biển Cà Mau, một con tàu khác – được gọi là “tàu cổ Cà Mau” – lại tiết lộ câu chuyện buôn bán giữa Trung Hoa và phương Tây thế kỷ 18. Con tàu này, phát hiện năm 1998, chở hơn 130.000 hiện vật gốm sứ sản xuất tại Cảnh Đức Trấn (Trung Quốc), được cho là đang trên đường tới Batavia (Indonesia) hoặc châu Âu thì gặp nạn. Hàng hóa trên tàu, đặc biệt là những món đồ mang dấu ấn kết hợp Á – Âu, cho thấy Việt Nam khi đó là điểm trung chuyển trên tuyến giao thương toàn cầu.
Gần đây nhất, những đợt mưa lũ lớn do bão Fengshen (bão số 12) đã vô tình làm lộ ra một con tàu cổ ngay tại bờ biển Hội An – mảnh đất từng là thương cảng sầm uất bậc nhất châu Á thế kỷ 16. Theo khảo sát của Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa thế giới Hội An, phần tàu hiện lộ dài khoảng 17,4 m, rộng hơn 5 m, nhiều chi tiết cấu trúc như giang, ván be, vách ngăn, lô... vẫn còn khá nguyên vẹn. Tàu được đóng bằng các loại gỗ quý như bằng lăng, kiền kiền và thông – những vật liệu có khả năng chịu nước, chịu lực cao. Giới chuyên môn nhận định đây là một con tàu lớn, đủ sức thực hiện những chuyến hải trình dài ngày, phục vụ cho thương mại hoặc thậm chí hải chiến.
Kết quả giám định sơ bộ cho thấy con tàu này có nhiều điểm tương đồng với các tàu đắm cổ từng tìm thấy ở vùng biển Đông Nam Á, đặc biệt là những tàu có niên đại từ giữa thế kỷ 14 đến 16 – thời kỳ mà Hội An đang vươn lên như một thương cảng quốc tế. Dù niên đại tuyệt đối bằng phương pháp C14 chưa được xác định, nhưng vị trí phát hiện và các đặc trưng kỹ thuật thi công cho thấy con tàu có thể thuộc về giai đoạn phát triển mạnh mẽ của cảng thị Hội An.
Khi đặt các con tàu đắm từ Hội An, Quảng Ngãi, Bình Thuận cho đến Cà Mau lên bản đồ, ta sẽ thấy chúng nằm trên cùng một trục – tuyến hàng hải cổ chạy dọc bờ biển Việt Nam, vốn được thương nhân từ Trung Hoa, Nhật Bản, Ả Rập, Bồ Đào Nha sử dụng suốt nhiều thế kỷ. Dòng hải lưu, gió mùa, và vị trí địa lý đã biến vùng biển Việt Nam thành “đường cao tốc” nối liền hai thế giới Đông – Tây.
Cho đến nay, dù nhiều dữ liệu lịch sử quý giá đã hiện lộ, những bí ẩn quanh các con tàu này vẫn chưa được giải mã trọn vẹn. Chúng xuất phát từ đâu, chở theo những ai, vì sao lại chìm? Liệu còn bao nhiêu con tàu khác đang nằm sâu dưới lớp cát biển chưa được phát hiện? Mỗi mảnh gỗ, mỗi mảnh sành vỡ đều là manh mối cho một câu chuyện rộng lớn hơn về quá khứ.
Từ Hội An đến Cà Mau, những con tàu cổ không chỉ kể câu chuyện về thương mại, mà còn phản ánh tầm vóc của Việt Nam trên bản đồ giao thương quốc tế hàng trăm năm trước: Một đất nước từng là điểm đến, là cầu nối và cũng là chứng nhân của kỷ nguyên tàu buồm đã lùi vào dĩ vãng…
