Toàn cảnh di tích lịch sử quốc gia Hải Vân quan thời điểm đầu tháng 12/2022, với nhiều công trình được xây dựng mới. Ảnh: Zingnews.vn.
Quang cảnh hoang vu ở Hải Vân quan trước khi được trùng tu, phục dựng. Theo sử sách, Hải Vân quan là cửa ải gồm hai cánh cổng dạng công sự có cùng cấu trúc, được xây từ đời Trần và được trùng tu vào thời Nguyễn, năm Minh Mạng thứ 7, 1826.
Nằm ở vị trí chiến lược của đèo Hải Vân, thuộc tuyến đường xương sống Bắc - Nam, vào thời đó Hải Vân quan là một cơ cấu phòng thủ rất kiên cố, có khả năng để đẩy mọi cuộc tấn công bất ngờ và kiểm soát có hiệu quả mọi sự qua lại ở nơi đây.
Được ví là "Thiên hạ đệ nhất hùng quan", từ cửa ải này khách du hành có thể chiêm ngưỡng phong cảnh tuyệt vời của mảnh đất miền Trung.
Sau nhiều thế kỷ tồn tại, Hải Vân Quan đã phải chịu chung số phận với sự suy tàn của nhà Nguyễn. Vào đầu thế kỷ 20, khi toàn bộ Việt Nam trở thành thuộc địa của Pháp, cửa ải này đã bị bỏ hoang.
Vào năm 1926, xung quanh Hải Vân Quan, quân đội Pháp đã xây dựng một hệ thống lô cốt – được gọi là Đồn Nhất – để bảo vệ tuyến đường đèo chiến lược này. Sau năm 1954, hệ thống đồn bốt ấy được chuyển sang tay quân đội Mỹ.
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, đèo Hải Vân là nơi đã liên tiếp diễn ra những trận đánh lớn. Dấu tích chiến tranh vẫn còn hiện diện rõ trên các công trình quân sự ở nơi đây.
Trải qua nhiều biến động của lịch sử và tác động từ thiên nhiên, các công trình ở di tích lịch sử này đã xuống cấp nghiêm trọng. Tháng 12/2021, TT Bảo tồn di tích cố đô Huế phối hợp Sở VH & TT TP Đà Nẵng khởi công trùng tu, phục hồi gần nguyên trạng thành lũy phòng thủ thời Nguyễn.
Hệ thống cửa Hải Vân quan được tu bổ theo các dấu tích nguyên gốc triều Nguyễn. Việc trùng tu sẽ tuân thủ nghiêm ngặt về kiến trúc, kết cấu để công trình không bị "hiện đại hóa".
Hai cảnh cổng ở Hải Vân quan được phục hồi bằng việc tháo dỡ phần gạch xây mới phía trên, thay bằng gạch vồ, làm tường bằng đá phía dưới. Hệ thống tường, nhà Trú Sở và nhà Vũ Khố sẽ được phục hồi theo dấu tích khảo cổ và ảnh tư liệu.
Một số lô cốt thời chiến tranh chống Pháp, Mỹ được giữ lại với mục đích kết nối lịch sử giữa thời nhà Nguyễn với cuộc đấu tranh giành độc lập thống nhất của dân tộc Việt Nam thế kỷ 21.
Người dân địa phương và du khách thập phương kỳ vọng rằng, sau quá trình trùng tu và phục dựng, Hải Vân quan sẽ trở nên xứng với tầm vóc “thiên hạ đệ nhất hùng quan” của một thời vàng son.
