Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội đề nghị Bộ Giáo dục và Đào tạo nghiên cứu việc có bộ sách giáo khoa dùng chung, từng bước miễn phí sách giáo khoa cho học sinh. Đây là nội dung đáng chú ý tại phiên họp của Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho ý kiến về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Luật Giáo dục, ngày 13/8.

TS Lê Viết Khuyến, Phó chủ tịch Hiệp hội các trường Đại học, Cao đẳng Việt Nam: “Hệ thống giáo dục đã phát triển, có cần thiết phải có một bộ sách giáo khoa dùng chung?”

Việc soạn một bộ sách giáo khoa dùng chung, trên thế giới, chủ yếu các nước còn nghèo áp dụng, nhà nước còn phải bao cấp cho học sinh, nền giáo dục chưa thực sự phát triển, đội ngũ chuyên gia giáo dục chưa đông đảo. Đối với các nước có hệ thống giáo dục tốt, có đội ngũ chuyên gia giáo dục đông, huy động được trí tuệ của nhiều người tham gia vào viết sách, có các quyền khai thác trí tuệ đông đảo hơn, Nhà nước ban hành cái gọi là chuẩn chương trình giáo dục, mức thấp hơn nữa là ban hành chương trình chuẩn.

Chuẩn chương trình giáo dục thực ra là khung chung, những cái tối thiểu của một chương trình. Còn khâu viết sách giáo khoa, họ huy động trí tuệ của các nhà giáo dục để viết và có một hội đồng thẩm định rất nghiêm túc những sách đó. Họ căn cứ vào những sách giáo khoa đó có đáp ứng được những cái đề ra ở chương trình chuẩn hay không.

Đối với Việt Nam nếu soạn một bộ sách giáo khoa chung, hệ thống giáo dục của chúng ta đã phát triển cao hơn nhiều thời kỳ trước. Tôi nhớ những Nghị quyết của Quốc hội và trong Luật Giáo dục cũng đều nói chấp nhận có một chương trình giáo dục chuẩn, nhưng có nhiều bộ sách giáo khoa khác nhau. Tôi cho rằng điều này hợp lý hơn.

Đối với việc móc ngoặc mua bán sách giáo khoa là tiêu cực thì phải xử lý thôi chứ không phải vì không xử lý được nên đề xuất chỉ có một bộ sách giáo khoa. Ngay Bộ GD&ĐT cũng đề xuất phải có nhiều bộ sách giáo khoa và Quốc hội cũng đã từng khẳng định điều đó. Tôi nghĩ đây không phải là suy nghĩ vội vàng mà rất chín chắn để cốt làm cho bộ sách giáo khoa có chất lượng hơn.

PGS.TS Trần Thành Nam - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội: “Xây dựng một bộ sách dùng chung tại thời điểm này sẽ phải đối diện với nhiều thách thức”

Tôi cho rằng đề xuất của Ủy ban Văn hóa và Xã hội, cũng như ý kiến của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định, thực chất hướng đến tìm một điểm cân bằng giữa thống nhất và đa dạng.

Nếu có một bộ sách giáo khoa dùng chung do Bộ GD&ĐT xây dựng sẽ mang lại lợi ích về việc đảm bảo những chuẩn mực và sự đồng bộ, học sinh cả nước tiếp cận cùng một nguồn kiến thức cơ bản; dễ dàng cập nhật, điều chỉnh nội dung. Các địa phương không phải chọn. Các gia đình có thể tái sử dụng lại, tiết kiệm.

Tuy nhiên, xu thế đa dạng hóa của sách giáo khoa, tạo cơ hội huy động trí tuệ của nhiều nhóm tác giả, nâng cao chất lượng giáo dục là xu hướng tất yếu, phù hợp với bối cảnh giáo dục trong kỷ nguyên số tập trung vào tư duy phân tích phản biện và sự sáng tạo.

Chúng ta cần khẳng định rằng chương trình mới là pháp lệnh (với các chuẩn yêu cầu cần đạt), còn tất cả các bộ sách giáo khoa chỉ là tài liệu cụ thể hóa, là công cụ giảng dạy, triển khai chương trình giáo dục phổ thông.

Tuy nhiên, nếu Bộ GD&ĐT xây dựng một bộ sách giáo khoa dùng chung, dù trên tinh thần sẽ không độc quyền theo Nghị quyết 88/2014/QH13, nhưng thực tế triển khai sẽ dẫn đến việc các địa phương, gia đình sẽ chỉ lựa chọn bộ sách của Bộ. Tiến trình phương pháp giảng dạy, kiểm tra đánh giá có thể sẽ bị đóng khung.

Trong khi đó, 3 bộ sách hiện hành trong đó cũng có 2 Bộ sách của Nhà xuất bản Giáo dục đã được đầu tư, thẩm định đạt chuẩn và triển khai. Sự cạnh tranh giữa các bộ sách có thể tốt ở khía cạnh khuyến khích đổi mới phương pháp sư phạm, tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh, khuyến khích cập nhật thường xuyên nâng cao chất lượng giữa các nhà xuất bản, qua đó cũng thể hiện sự đa dạng trong tiếp cận giáo dục.

Việc xây dựng một bộ sách dùng chung tại thời điểm này cũng sẽ phải đối diện với nhiều thách thức. Ví dụ như thời gian để hoàn thành cả bộ sách dùng chung, từ mời chuyên gia, tổ chức biên soạn, thử nghiệm và tập huấn giáo viên. Về cấu trúc nội dung cũng chưa chắc có những điểm vượt trội hơn những bộ sách hiện hành vì những chuyên gia giỏi nhất đã được mời biên soạn. Việc biên soạn đến ban hành có thể kéo dài 5 – 10 năm. Trong bối cảnh nền kinh tế tri thức hiện nay, có khi bộ sách soạn xong đã lỗi thời.

Tôi cho rằng trong bối cảnh chuyển đổi số và AI lên ngôi cần những giải pháp đột phá. Tại sao chúng ta không nghĩ đến việc huấn luyện AI bằng các bộ sách giáo khoa hiện hành và các tài liệu cập nhật khác theo thời gian thực theo yêu cầu phát triển. Tất nhiên, việc ứng dụng AI trong giáo dục phải đi kèm với khung hướng dẫn và quản lý chặt chẽ. Nội dung mà AI cung cấp cần được kiểm chứng, sàng lọc để phù hợp với chuẩn mực giáo dục và văn hóa. Giáo viên vẫn giữ vai trò đạo diễn chính trong lớp học nhưng không còn phụ thuộc vào bất cứ một bộ sách giáo khoa nào nữa.

Ở một giác độ khác, nếu thực sự cần xây dựng sách giáo khoa dùng chung, tôi cho rằng chỉ nên tập trung xây dựng sách giáo khoa môn học mang tính định hướng tư tưởng như Lịch sử là đủ.

Tận dụng AI và cung cấp dữ liệu các bộ sách giáo khoa hiện hành cũng là một phương pháp tiếp cận để hướng tới việc “miễn phí sách giáo khoa cho học sinh” nhanh hơn và phù hợp với xu thế hơn.

TS Nguyễn Tùng Lâm, Chủ tịch Hội đồng giáo dục Trường THPT Đinh Tiên Hoàng (Hà Nội): “Cần một bộ sách giáo khoa điện tử”

Theo tôi, Quốc hội phải cân nhắc với đề xuất bộ sách giáo khoa dùng chung. Bởi trước đó Quốc hội có nghị quyết 08 biểu quyết nhiều bộ sách giáo khoa bây giờ lại có đề xuất một bộ sách giáo khoa dùng chung. Có hai vấn đề đặt ra, một bộ sách giáo khoa dùng chung đối với học sinh và giáo viên sẽ tiện sử dụng, nhưng lại mâu thuẫn với việc các tác giả đầu tư làm sách, giờ không mua của người ta ai sẽ xử lý vấn đề này. Đây là một tình huống cần phải xem xét. Tôi cho rằng, cần đưa một bộ sách giáo khoa tương đối chuẩn lên điện tử, ai thích sử dụng sách nào vẫn giữ nguyên được như vậy. Bộ sách điện tử sẽ tập hợp tất cả các tinh hoa, lại không phải in đỡ lãng phí và xem như một bộ tham khảo. Chuyển đổi số giờ phải làm như vậy, ai thích bộ sách nào cứ việc mua, còn bộ điện tử cả thầy trò đều dùng thoải mái nhưng với điều kiện ở vùng sâu xa cũng cần phải có internet.

Chuyên gia giáo dục Bùi Khánh Nguyên: “Đừng nhầm lẫn chương trình với giáo trình”

Chương trình giáo dục là một "bản thiết kế" tổng thể định hướng toàn bộ quá trình dạy và học, bao gồm mục tiêu đào tạo, nội dung học tập, thời lượng, phương pháp, kiểm tra, đánh giá... cho từng môn học cụ thể. Trong khi đó, giáo trình hay sách giáo khoa chỉ là một bộ phận cụ thể của chương trình, là phương tiện vật chất thể hiện ra bên ngoài của chương trình.

Trên thực tế, Việt Nam đang thực hiện một chương trình giáo dục quốc gia thống nhất trong toàn quốc (chương trình giáo dục phổ thông 2018), trong đó cho phép nhiều bộ sách giáo khoa được biên soạn dựa trên chương trình giáo dục chung.

Việc áp dụng nhiều sách giáo khoa là một bước tiến bộ trong nhận thức về cách thức thực hiện mục tiêu giáo dục, có thể hiểu như việc sử dụng nhiều phương tiện di chuyển khác nhau để cùng về một đích. Sự tồn tại nhiều bộ sách giáo khoa cho phép thỏa mãn nhu cầu đa dạng của người học với sự khác biệt về địa phương, phong cách, cách tiếp cận cùng một vấn đề. Tôi tin rằng các phụ huynh Việt Nam đều đã rất quen thuộc với việc học nhiều bộ sách giáo khoa, giáo trình tiếng Anh của các nhà xuất bản khác nhau như Cambridge, Oxford, National Geographic... mà con em chúng ta vẫn thi tốt các kỳ thi chuẩn hóa về tiếng Anh như IELTS hay TOEFL.

Chúng ta có thể có thêm một sách giáo khoa do Bộ GD&ĐT biên soạn, hay thậm chí cả bộ sách giáo khoa dịch từ nước ngoài nữa, nhưng không nên quay ngược trở lại với một bộ sách giáo khoa duy nhất. Làm như vậy là đi ngược lại sự phát triển của giáo dục trong đó thừa nhận luôn có nhiều giải pháp cho cùng một vấn đề, hay nhiều lời giải cho cùng một bài toán trong cuộc sống.

Sách giáo khoa cũng có thể cung cấp bản điện tử miễn phí cho tất cả học sinh có nhu cầu vì sách điện tử là tài nguyên ít hao mòn, có thể phục vụ hàng triệu người cùng lúc, cũng như rất dễ để cập nhật, sửa đổi.

Xin cảm ơn các chuyên gia về cuộc trao đổi trên!