Theo tìm hiểu của Báo Tri thức và Cuộc sống, chuỗi hoạt động đấu thầu của Công ty TNHH TM và DV Công nghệ Môi trường (Công nghệ Môi trường) tại Công ty TNHH MTV Suất ăn Hàng không Việt Nam (VACS) và Công ty Cổ phần Suất ăn Hàng không Nội Bài (NCS) đang bộc lộ những dấu hiệu đáng chú ý.
Tổng kết 4 kỳ báo trước, Công nghệ Môi trường đang có tỷ lệ trúng thầu tuyệt đối 100% tại cả hai đơn vị suất ăn hàng không lớn nhất cả nước (trúng 5/5 gói đã có kết quả). Đáng chú ý là các kịch bản trúng thầu: Trúng thầu khi là nhà thầu duy nhất tham gia đấu thầu rộng rãi (gói "thiết bị lẻ" tại VACS) ; Hoặc trúng thầu với tư cách là nhà thầu duy nhất vượt qua vòng kỹ thuật, bất chấp việc chào giá cao nhất (gói "thiết bị bếp" tại NCS, tiết kiệm 0,42%).
Bối cảnh này đặt ra câu hỏi về tính cạnh tranh và hiệu quả kinh tế - những mục tiêu cốt lõi mà Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 (được sửa đổi, bổ sung bởi Luật số 57/2024/QH15 và Luật số 90/2025/QH15 ) hướng tới.
Trách nhiệm của Chủ đầu tư trong lập E-HSMT
Một trong những yếu tố then chốt quyết định tính cạnh tranh của một gói thầu nằm ở chính Hồ sơ mời thầu (E-HSMT). Điều 16 Luật Đấu thầu 22/2023/QH15 nghiêm cấm hành vi "Không bảo đảm công bằng, minh bạch", trong đó bao gồm việc "Nêu điều kiện trong hồ sơ mời thầu nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc nhằm tạo lợi thế cho một hoặc một số nhà thầu gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng".
Tiếp đó, Điều 44 của Luật này quy định rõ E-HSMT "không được nêu bất cứ điều kiện nào nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu". Các văn bản hướng dẫn như Nghị định 214/2025/NĐ-CP và Thông tư 79/2025/TT-BTC cũng quy định chi tiết về việc xây dựng các tiêu chuẩn đánh giá, đặc biệt là tiêu chuẩn kỹ thuật.
Việc tại gói thầu ở NCS, 2/3 nhà thầu bị loại vì hàng loạt thông số kỹ thuật chi tiết, hay gói thầu ở VACS chỉ có 1 nhà thầu tham gia, là những diễn biến mà chủ đầu tư (VACS, NCS) cần rà soát lại quy trình lập E-HSMT của mình.
Chia sẻ về vấn đề này, Luật sư Nguyễn Thị Hương (Đoàn Luật sư TP HCM) nhận định: "Trách nhiệm của chủ đầu tư và tổ chuyên gia trong việc lập E-HSMT là rất lớn. Pháp luật về đấu thầu cho phép chủ đầu tư đưa ra yêu cầu kỹ thuật để đáp ứng nhu cầu sử dụng, nhưng các yêu cầu này phải hợp lý, phổ biến và không được mang tính định hướng, 'chỉ điểm' một model hay một nhà sản xuất cụ thể, trừ trường hợp đặc biệt được quy định tại khoản 2 Điều 44 của Luật ".
"Việc nhiều nhà thầu cùng trượt các tiêu chí kỹ thuật giống nhau, như dung tích phễu hay kích thước máy, là một dấu hiệu cần được xem xét. Cơ quan chủ quản cần kiểm tra xem các tiêu chí này có thực sự cần thiết cho vận hành hay chỉ là những thông số 'độc quyền' nhằm hạn chế cạnh tranh. Nếu E-HSMT thiếu minh bạch, dẫn đến kết quả lựa chọn nhà thầu sai lệch, đó có thể là hành vi vi phạm pháp luật về đấu thầu," Luật sư Hương phân tích.
Hiệu quả kinh tế - Mục tiêu bị bỏ quên?
Bên cạnh tính cạnh tranh, "hiệu quả kinh tế" là mục tiêu hàng đầu của công tác đấu thầu. Việc một gói thầu Chào hàng cạnh tranh (vốn đã là hình thức rút gọn) trị giá 3,76 tỷ đồng mà chỉ tiết kiệm được 0,42% (tương đương 16 triệu đồng) là con số gây nhiều trăn trở về hiệu quả sử dụng vốn, dù đó là vốn chủ sở hữu của doanh nghiệp nhà nước.
Chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang cho rằng, tỷ lệ tiết kiệm siêu thấp thường xuất phát từ hai nguyên nhân: Hoặc giá gói thầu được lập quá sát với giá thị trường, hoặc tính cạnh tranh của gói thầu không có.
"Trong trường hợp gói thầu tại NCS, khi hai đối thủ giá thấp bị loại, nhà thầu duy nhất còn lại không còn động lực để giảm giá thêm, vì họ biết chỉ cần đáp ứng yêu cầu và không vượt giá gói thầu là sẽ trúng. Điều này triệt tiêu mục tiêu cạnh tranh về giá," ông Giang nói.
Chuyên gia này cũng nhấn mạnh: "Nghị định 214/2025/NĐ-CP đã quy định rất chặt chẽ về việc lập giá gói thầu tại Điều 18, yêu cầu chủ đầu tư phải tham khảo nhiều nguồn thông tin, bao gồm báo giá thị trường và kết quả trúng thầu của các gói thầu tương tự, để đảm bảo giá đưa ra là hợp lý. Việc chỉ có 1 nhà thầu tham gia hoặc chỉ 1 nhà thầu vượt qua kỹ thuật đều là những chỉ dấu cho thấy công tác lập E-HSMT và thẩm định giá gói thầu cần được rà soát kỹ lưỡng hơn."
Rõ ràng, chuỗi kết quả đấu thầu tại VACS và NCS đang đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc tăng cường giám sát, kiểm tra từ cơ quan chủ quản là Tổng công ty Hàng không Việt Nam và các cơ quan quản lý nhà nước về đấu thầu, nhằm đảm bảo các gói thầu được thực hiện một cách cạnh tranh, minh bạch, và quan trọng nhất là mang lại hiệu quả kinh tế thực sự.
