Theo tìm hiểu của Báo Tri thức và Cuộc sống, hai kỳ báo trước đã phác họa chân dung hoạt động đấu thầu của Công ty TNHH Xây dựng Đường thủy Thái Bình Dương (Thái Bình Dương) với những đặc điểm nổi bật: Mối quan hệ "quen mặt" với một số chủ đầu tư như Trung tâm Quản lý Đường thủy, Cục Đường thủy nội địa Việt Nam và sự chênh lệch lớn về tỷ lệ tiết kiệm giữa các gói thầu (4,06% so với 28,01%). Đây là những vấn đề cần được soi chiếu kỹ lưỡng dưới góc độ các quy định mới của pháp luật về đấu thầu.

Luật Đấu thầu và yêu cầu về cạnh tranh, hiệu quả

Hệ thống pháp luật về đấu thầu tại Việt Nam đã có những cập nhật quan trọng nhằm tăng cường tính cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế. Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 (có hiệu lực từ 01/01/2024), cùng các luật sửa đổi, bổ sung như Luật số 57/2024/QH15, Luật số 90/2025/QH15, và các văn bản hướng dẫn thi hành như Nghị định 214/2025/NĐ-CP, Thông tư 79/2025/TT-BTC, đã tạo ra một hành lang pháp lý chặt chẽ hơn.

Một trong những nguyên tắc cốt lõi là bảo đảm cạnh tranh. Cụ thể, Khoản 3, Điều 44 của Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 quy định rõ: "Hồ sơ mời thầu không được nêu bất cứ điều kiện nào nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc nhằm tạo lợi thế cho một hoặc một số nhà thầu gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng".

Bên cạnh đó, "hiệu quả kinh tế" là mục tiêu xuyên suốt. Tỷ lệ tiết kiệm, dù không phải là chỉ số duy nhất, nhưng là một thước đo quan trọng để đánh giá hiệu quả này.

Trao đổi với PV Báo Tri thức và Cuộc sống về hiện tượng một nhà thầu thường xuyên trúng thầu tại một vài chủ đầu tư, Luật sư Nguyễn Văn Lập, Đoàn Luật sư TP.HCM, phân tích:

"Luật pháp về đấu thầu hiện hành luôn hướng tới việc tạo ra một sân chơi bình đẳng cho tất cả các doanh nghiệp có đủ năng lực. Việc một nhà thầu thường xuyên tham gia và trúng thầu ở một chủ đầu tư, về mặt pháp lý, không cấu thành hành vi vi phạm nếu toàn bộ quy trình được thực hiện đúng quy định, đảm bảo công khai, minh bạch."

Tuy nhiên, Luật sư Lập nhấn mạnh tầm quan trọng của công tác giám sát: "Hiện tượng 'quen mặt' đòi hỏi sự minh bạch cao độ trong toàn bộ quá trình, từ khâu lập hồ sơ mời thầu, đánh giá hồ sơ dự thầu đến phê duyệt kết quả. Các cơ quan quản lý nhà nước cần tăng cường công tác thanh tra, giám sát để đảm bảo không có bất kỳ rào cản nào được dựng lên, dù vô tình hay hữu ý, gây hạn chế cạnh tranh như quy định tại Điều 44 của Luật Đấu thầu."

Luật sư Lập cũng chỉ ra rằng, các quy định mới tại Nghị định 214/2025/NĐ-CP đã chi tiết hóa các yêu cầu về bảo đảm cạnh tranh, đặc biệt là việc đảm bảo sự độc lập về pháp lý và tài chính giữa nhà thầu với chủ đầu tư và đơn vị tư vấn. "Đây là hành lang pháp lý quan trọng để ngăn chặn các mối quan hệ 'sân nhà' có thể ảnh hưởng tiêu cực đến tính khách quan của cuộc thầu", Luật sư Lập cho biết.

Chuyên gia phân tích về tỷ lệ tiết kiệm chênh lệch

Về vấn đề tỷ lệ tiết kiệm có sự chênh lệch lớn (4,06% so với 28,01%) trong các gói thầu mà Công ty Thái Bình Dương tham gia, chuyên gia đấu thầu Đào Giang chia sẻ góc nhìn chuyên sâu dưới góc độ kinh tế:

"Tỷ lệ tiết kiệm là một con số biết nói, phản ánh nhiều khía cạnh của một cuộc thầu. Tỷ lệ tiết kiệm thấp, như trường hợp 4,06% ở gói thầu của Trung tâm Quản lý Đường thủy, có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Thứ nhất, có thể do giá gói thầu đã được chủ đầu tư lập rất sát với giá thị trường, đặc biệt khi áp dụng các định mức, đơn giá mới theo Thông tư 79/2025/TT-BTC. Thứ hai, cũng có thể do tính cạnh tranh của cuộc thầu chưa cao, ví dụ như số lượng nhà thầu tham dự thực chất ít."

Đối với trường hợp tỷ lệ tiết kiệm cao, chuyên gia Đào Giang phân tích: "Ngược lại, tỷ lệ tiết kiệm cao đến 28% như ở gói thầu của Cục Đường thủy nội địa Việt Nam thoạt nhìn là một tín hiệu tích cực, cho thấy sự cạnh tranh quyết liệt giữa các nhà thầu. Tuy nhiên, nó cũng có thể đặt ra câu hỏi về chất lượng của công tác lập, thẩm định giá gói thầu ban đầu. Liệu giá gói thầu có bị xác định cao hơn so với thực tế thị trường tại thời điểm đó hay không?"

Theo chuyên gia Đào Giang, bản thân các con số tỷ lệ tiết kiệm cao hay thấp không đủ để kết luận có sai phạm hay không. Nhưng chúng là những "chỉ dấu quan trọng", những "dấu hiệu cần chú ý" cho các cơ quan giám sát và quản lý.

"Điều cốt lõi là phải phân tích toàn bộ quá trình. Gói thầu có bao nhiêu nhà thầu tham gia thực chất? Hồ sơ mời thầu có đưa ra các tiêu chí hợp lý không? Quy trình đánh giá có minh bạch, khách quan không? Trả lời được những câu hỏi đó mới có thể đánh giá toàn diện về hiệu quả của một cuộc thầu", ông Giang nhấn mạnh.

Từ trường hợp của Công ty Thái Bình Dương và các gói thầu liên quan, có thể thấy, để tinh thần của Luật Đấu thầu 2023 và các văn bản hướng dẫn mới thực sự đi vào cuộc sống, vai trò của chủ đầu tư trong việc xác định giá gói thầu một cách khoa học, khách quan và vai trò của các cơ quan giám sát trong việc theo dõi, kiểm tra các hoạt động đấu thầu là vô cùng quan trọng. Chỉ khi đó, nguồn vốn đầu tư công mới thực sự được sử dụng một cách hiệu quả, cạnh tranh và minh bạch nhất./.