Những phương pháp ấy không chỉ phản ánh trí tuệ và khả năng thích ứng của con người, mà còn mang đậm dấu ấn văn hóa, địa lý và thời đại.
Ở Ai Cập cổ đại, nơi mặt trời thiêu đốt sa mạc và nhiệt độ ban ngày có thể lên tới hơn 40 độ C, người dân đã phát triển những kỹ thuật xây dựng nhà ở vô cùng thông minh. Các ngôi nhà thường được làm bằng gạch bùn dày, có khả năng cách nhiệt rất tốt. Ban ngày, lớp tường dày hấp thu nhiệt nhưng truyền rất chậm vào bên trong, giúp không gian sống luôn mát mẻ. Vào ban đêm, gạch lại giữ nhiệt trong thời gian dài, giữ cho ngôi nhà không quá lạnh.
Ở vùng Lưỡng Hà và Ba Tư cổ đại, người ta sử dụng một kiến trúc độc đáo gọi là badgir, hay còn gọi là "tháp gió". Những cấu trúc này hoạt động như một hệ thống điều hòa không khí tự nhiên: gió nóng từ bên ngoài được hút vào, va chạm với các bề mặt nước hoặc không khí lạnh bên trong hầm, sau đó lan tỏa ra khắp không gian sống. Tại Iran, những hồ nước nhân tạo hoặc bể chứa nước gọi là ab anbar được xây dưới lòng đất, với mái vòm và cửa thông khí giúp giữ nước mát quanh năm. Nước mát từ đây có thể được sử dụng để làm dịu không khí hoặc dùng trong sinh hoạt hằng ngày.
Tháp gió của người Ba Tư cổ. Ảnh: Pinterest.
Ở La Mã cổ đại, người giàu sống trong các biệt thự có hệ thống dẫn nước ngầm – gọi là hypocaust – thường dùng để sưởi ấm vào mùa đông, nhưng vào mùa hè, hệ thống này lại có tác dụng làm mát bằng cách cho nước lạnh lưu thông qua các đường ống dưới sàn nhà. Các bức tường đá dày, cửa sổ nhỏ và sân trong trồng cây cũng giúp không khí lưu thông và tránh ánh nắng trực tiếp.
Tại Trung Hoa cổ đại, giới quý tộc thường xây dựng những khu vườn rộng lớn với hồ nước, cây xanh và các hành lang dài mái che để tạo không gian thoáng đãng, râm mát. Các công trình như “thủy tạ” – nhà nghỉ ven hồ – được đặt cạnh dòng nước để lợi dụng hơi mát bốc lên từ mặt hồ. Ngoài ra, người Trung Hoa còn chế tạo ra các loại "đệm nước đá" bằng gốm, trong đó chứa nước mát hoặc nước đá, đặt dưới giường ngủ để làm dịu khí nóng trong những đêm hè oi ả.
Nhà thủy tạ kiểu Trung Hoa cổ. Ảnh: Adobe Stock.
Tại Nhật Bản, người xưa đã phát triển một nền văn hóa "tránh nóng" đầy tinh tế. Nhà truyền thống Nhật Bản thường được làm bằng gỗ, có sàn cao, nhiều cửa trượt bằng giấy shoji giúp thông gió tối đa. Vào mùa hè, người ta treo những tấm sudare – rèm tre – ở trước hiên để chắn ánh nắng gay gắt mà vẫn cho gió lùa vào. Một phong tục đặc biệt là treo chuông gió furin ở cửa sổ. Âm thanh trong trẻo của chúng không chỉ vui taimà còn có tác dụng tâm lý rất lớn, khiến người nghe cảm thấy dễ chịu hơn trong cái nắng hè. Họ cũng sử dụng nước như một yếu tố trung tâm để tạo cảm giác mát – từ việc té nước lên đường, đặt chậu nước trước nhà, đến xây dựng những khu vườn thiền có dòng suối chảy róc rách.
Tại Đông Nam Á, nơi có khí hậu nhiệt đới nóng ẩm, người xưa tận dụng tối đa thiên nhiên để giảm nhiệt. Nhà sàn cao giúp tránh hơi nóng từ mặt đất và đón gió mát từ sông hồ. Mái lá dừa hoặc mái tranh dày không chỉ giúp cách nhiệt tốt mà còn dễ thay thế khi hư hỏng. Người dân thường tắm nhiều lần trong ngày, dùng nước dừa tươi hoặc nước lá để làm mát cơ thể. Việc mặc trang phục bằng lụa, vải lanh hoặc vải bông thô nhẹ cũng giúp thoát nhiệt hiệu quả.
Những dân tộc du mục ở vùng sa mạc như người Berber ở Bắc Phi hay người Bedouin ở Ả Rập lại có chiến lược sinh tồn riêng trong môi trường cực kỳ khắc nghiệt. Họ mặc những bộ đồ dài bằng vải cotton màu sáng, giúp phản xạ ánh sáng mặt trời và giữ ẩm cho cơ thể. Lều trại của họ được dựng bằng vải len lạc đà – một loại vật liệu vừa chắn nắng tốt, lại cho phép thông gió. Họ thường di chuyển vào sáng sớm hoặc chiều muộn, nghỉ ngơi trong bóng râm vào giữa trưa để tránh cái nóng đỉnh điểm.
Có thể thấy, mỗi nền văn minh đều có cách riêng để làm dịu cái nóng, thể hiện sự khéo léo trong việc sống hòa hợp với thiên nhiên. Dù ngày nay, điều hòa và máy quạt đã trở thành giải pháp phổ biến, nhưng những phương pháp truyền thống này vẫn là nguồn cảm hứng cho kiến trúc xanh và phong cách sống bền vững trong thời đại mới.
