Theo tài liệu thu thập của PV Báo Tri thức và Cuộc sống, qua ba kỳ báo: Tin học Á Châu: Hành trình từ nhà thầu quen mặt đến nghi vấn năng lực tại gói thầu lớn [Kỳ 1]; Năm 2025 của Tin học Á Châu: Dấu ấn từ những gói thầu chỉ định giá trị nhỏ [Kỳ 2] và Góc khuất cạnh tranh tại các gói thầu Tin học Á Châu tham gia: Khi đối thủ liên tục "ngã ngựa" [Kỳ 3], và loạt bài đã phản ánh một số quy luật và hiện tượng đáng chú ý trong hoạt động đấu thầu của Công ty TNHH Tin học Á Châu tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Đó là tỷ lệ trúng thầu ổn định tại các địa bàn quen thuộc, sự phụ thuộc vào các gói thầu chỉ định trong năm 2025, và đặc biệt là tình trạng cạnh tranh hạn chế, dẫn đến tỷ lệ tiết kiệm ngân sách không cao (trung bình 1,85%).
Những hiện tượng này không phải là cá biệt mà phản ánh những thách thức chung trong công tác quản lý đấu thầu hiện nay. Để hoạt động đấu thầu thực sự đi vào quỹ đạo cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả, cần có sự soi chiếu nghiêm túc dưới góc độ pháp lý và vai trò, trách nhiệm của các bên liên quan.
Khoảng trống giữa Luật và thực tiễn
Hệ thống pháp luật về đấu thầu của Việt Nam ngày càng được hoàn thiện. Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15, có hiệu lực từ ngày 01/01/2024, cùng với các văn bản hướng dẫn thi hành (như Luật số 57/2024/QH15, Luật số 90/2025/QH15; Nghị định 214/2025/NĐ-CP; Thông tư 79/2025/TT-BTC), đã tạo ra một hành lang pháp lý chặt chẽ, bổ sung nhiều quy định mới nhằm tăng cường tính minh bạch và hiệu quả kinh tế.
Tuy nhiên, việc đưa luật vào cuộc sống vẫn còn nhiều khoảng trống. Tình trạng nhà thầu "quen mặt", tỷ lệ tiết kiệm thấp, hay các nghi vấn về "cài cắm" tiêu chí trong hồ sơ mời thầu vẫn diễn ra ở nhiều nơi, đòi hỏi sự vào cuộc quyết liệt hơn của các cơ quan quản lý và giám sát.
Góc nhìn pháp lý: Vai trò then chốt của Hồ sơ mời thầu
Trao đổi với phóng viên Báo Tri thức và Cuộc sống về vấn đề này, Luật sư Nguyễn Thị Hương (Đoàn Luật sư TPHCM) nhận định: "Mục tiêu cao nhất của đấu thầu là lựa chọn được nhà thầu có đủ năng lực, kinh nghiệm với chi phí hợp lý nhất, mang lại hiệu quả kinh tế cho ngân sách nhà nước. Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 đã quy định rất rõ các hành vi bị cấm tại Điều 16, bao gồm thông thầu, gian lận, cản trở, và không bảo đảm công bằng, minh bạch."
Liên quan đến hiện tượng đối thủ cạnh tranh thường xuyên bị loại vì lý do kỹ thuật, Luật sư Hương phân tích: "Hồ sơ mời thầu (HSMT) được xem là 'luật chơi' của mỗi gói thầu. Chất lượng của HSMT quyết định phần lớn đến tính cạnh tranh. Nếu HSMT đưa ra các tiêu chí kỹ thuật quá đặc thù, mang tính định hướng đến một sản phẩm hoặc một nhà thầu cụ thể, thì đây có thể là hành vi hạn chế cạnh tranh tinh vi."
Luật sư Hương nhấn mạnh: "Theo quy định tại Điều 44 của Luật Đấu thầu 2023, HSMT không được nêu bất cứ điều kiện nào nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc nhằm tạo lợi thế cho một hoặc một số nhà thầu gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng. Việc một nhà thầu liên tục trúng thầu khi các đối thủ 'tự thua' vì lỗi kỹ thuật, dù chưa thể kết luận ngay là vi phạm, nhưng đó là dấu hiệu cần được xem xét cẩn trọng. Trách nhiệm giải trình về tính hợp lý, khách quan của các tiêu chí trong HSMT thuộc về chủ đầu tư và đơn vị tư vấn lập HSMT."
Chuyên gia đấu thầu: Nâng cao trách nhiệm của Chủ đầu tư và Đơn vị tư vấn
Dưới góc độ thực tiễn quản lý đấu thầu, chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang cho rằng, để xảy ra tình trạng tỷ lệ tiết kiệm thấp kéo dài, trách nhiệm đầu tiên thuộc về chủ đầu tư và các đơn vị tư vấn liên quan.
Ông Giang phân tích: "Hiệu quả kinh tế là thước đo quan trọng của công tác đấu thầu. Tỷ lệ tiết kiệm thấp nếu trở thành một quy luật tại một chủ đầu tư hoặc đối với một nhà thầu cụ thể, thì cần phải xem xét lại toàn bộ quy trình."
Theo ông Giang, vấn đề thường nằm ở hai khâu chính: Lập giá gói thầu và Lập hồ sơ mời thầu.
"Thứ nhất, về việc lập giá gói thầu. Nếu công tác khảo sát thị trường, thu thập báo giá không được thực hiện một cách kỹ lưỡng, khách quan, dẫn đến giá gói thầu được phê duyệt không sát với giá thị trường thực tế, thì việc nhà thầu trúng thầu sát giá cũng không mang lại hiệu quả tiết kiệm thực sự. Nghị định 214/2025/NĐ-CP và Thông tư 79/2025/TT-BTC đã có những quy định chặt chẽ hơn về việc xác định giá gói thầu, đòi hỏi sự chuyên nghiệp và trách nhiệm cao hơn từ phía chủ đầu tư."
"Thứ hai, về hồ sơ mời thầu. Như đã phân tích, các tiêu chí 'cài cắm' sẽ loại bỏ những nhà thầu tiềm năng ngay từ đầu. Vai trò của đơn vị tư vấn lập HSMT là cực kỳ quan trọng. Họ phải đảm bảo các tiêu chí đưa ra là hợp lý, phổ biến, tạo điều kiện cho nhiều nhà thầu nhất có thể tham gia. Đồng thời, công tác thẩm định và phê duyệt hồ sơ mời thầu của chủ đầu tư cũng cần được thực hiện một cách nghiêm túc."
Chuyên gia Đỗ Phạm Giang cũng cho rằng, việc lạm dụng chỉ định thầu cho các gói mua sắm thông thường sẽ triệt tiêu tính cạnh tranh và làm giảm hiệu quả đầu tư.
Giải pháp cho một thị trường đấu thầu lành mạnh
Để hoạt động đấu thầu thực sự hiệu quả, minh bạch, bên cạnh việc hoàn thiện khung pháp lý, việc tăng cường công tác giám sát, thanh tra, kiểm tra là vô cùng cần thiết.
Quan trọng hơn cả là việc nâng cao năng lực, đạo đức công vụ và trách nhiệm giải trình của người có thẩm quyền, chủ đầu tư và các bên liên quan. Việc công khai, minh bạch tối đa mọi thông tin trên Hệ thống mạng đấu thầu quốc gia là công cụ hữu hiệu để báo chí và cộng đồng cùng tham gia giám sát.
Câu chuyện về hoạt động đấu thầu của Công ty Tin học Á Châu là một ví dụ điển hình cho thấy sự cần thiết của việc không ngừng nỗ lực làm lành mạnh hóa môi trường đầu tư công, đảm bảo từng đồng vốn ngân sách được sử dụng một cách hiệu quả và minh bạch nhất./.
