Trong suốt chiều dài hơn một nghìn năm phong kiến Việt Nam, chỉ duy nhất một người phụ nữ từng bước lên ngai vàng với danh hiệu hoàng đế – đó là Lý Chiêu Hoàng. Việc bà lên ngôi không chỉ là sự kiện đặc biệt hiếm hoi trong lịch sử Việt Nam, mà còn gợi mở những câu hỏi lớn về vai trò của giới tính, quyền lực và chính danh trong bối cảnh Nho giáo đang định hình mạnh mẽ xã hội Đại Việt thế kỷ 13. Sự tồn tại ngắn ngủi nhưng đầy biểu tượng của Lý Chiêu Hoàng trên ngai vàng đặt ra một nghịch lý lịch sử: Một bé gái có thể trở thành “thiên tử”, nhưng lại không thể duy trì quyền lực trước sức mạnh của giới tính, huyết thống và toan tính chính trị hậu cung.

Ngược dòng lịch sử, Lý Chiêu Hoàng, tên thật là Lý Phật Kim, là con gái của vua Lý Huệ Tông. Bà được đưa lên ngôi vào năm 1224, khi mới 7 hoặc 8 tuổi, trong một hoàn cảnh đầy biến động. Khi đó, vua cha đã tỏ ra suy nhược cả về thể chất lẫn tinh thần, thậm chí được cho là đã xuất gia đi tu, để lại ngai vàng cho một người kế vị còn rất nhỏ tuổi. Điều đáng chú ý là, trong bối cảnh triều đại nhà Lý đang lâm vào khủng hoảng và không có hoàng tử trưởng thành nào đủ tư cách nối ngôi, quyết định lập con gái làm hoàng đế là điều chưa từng có trong tiền lệ lịch sử Đại Việt, nơi chế độ phụ hệ và tư tưởng Nho giáo vốn đề cao vai trò nam giới. Việc này, thoạt nhìn, tưởng như là một bước đột phá trong tư duy chính trị, nhưng thực chất lại là mắt xích then chốt trong kế hoạch chuyển quyền lực từ nhà Lý sang nhà Trần.

Lý Chiêu Hoàng không được thờ tại đền Đô - nơi thờ các vua nhà Lý ở Bắc Ninh - vì từng bị đánh giá là nguyên nhân gián tiếp trong việc kết thúc triều đại nhà Lý. Ảnh: Quốc Lê.

Không thể tách việc Lý Chiêu Hoàng lên ngôi khỏi vai trò của Trần Thủ Độ – người cậu quyền lực và đầy mưu lược của Trần Cảnh, đồng thời là quan đầu triều của nhà Lý lúc bấy giờ. Trần Thủ Độ nhanh chóng thao túng việc triều chính, thu xếp cho Lý Chiêu Hoàng lấy Trần Cảnh, rồi sắp đặt việc bà “nhường ngôi” cho chồng vào đầu năm 1226, mở ra triều đại nhà Trần. Trong toàn bộ quá trình này, hình ảnh một nữ hoàng ngồi trên ngai vàng đã trở thành công cụ chính trị để hợp thức hóa quá trình chuyển giao quyền lực. Như vậy, quyền lực của Lý Chiêu Hoàng trên thực tế là kết quả của những sắp đặt chính trị từ các thế lực hoàng tộc và quan lại đứng sau ngai vàng.

Tuy nhiên, điều đáng nói là việc triều đình đưa một bé gái lên ngôi hoàng đế trong một xã hội phụ hệ đã là một hành vi phi thường và mang ý nghĩa tượng trưng sâu sắc. Nó phản ánh thực tế rằng, vào thời điểm đó, tính linh hoạt của hệ thống vương quyền Đại Việt vẫn chưa hoàn toàn bị định hình bởi hệ tư tưởng Nho giáo chính thống. Nhà Lý, với những ảnh hưởng còn mạnh từ Phật giáo và truyền thống bản địa, vẫn có khả năng linh hoạt trong lựa chọn người kế vị dựa trên các tiêu chí chính trị hơn là giới tính thuần túy. Dưới góc nhìn này, Lý Chiêu Hoàng trở thành một biểu tượng đặc biệt: Một hình mẫu phi chuẩn, đột phá giới hạn của giới tính trong hệ thống quyền lực phong kiến, dù chỉ trong một khoảnh khắc ngắn ngủi.

Sau khi nhường ngôi, Lý Chiêu Hoàng được phong làm công chúa, rồi sau này bị gạt ra khỏi vị trí chính thất khi Trần Thủ Độ sắp đặt việc Trần Cảnh lập công chúa Thuận Thiên làm hoàng hậu để củng cố tính chính danh cho vương triều mới. Hành động này phản ánh rõ nét cách mà một người phụ nữ từng đứng ở đỉnh cao quyền lực lại có thể dễ dàng bị đẩy vào bóng tối chỉ vì các toan tính dòng tộc và giới tính. Sự im lặng của sử sách về đời sống và tâm trạng của Lý Chiêu Hoàng sau khi mất ngôi càng làm rõ sự thật rằng phụ nữ, dù có từng là “thiên tử”, vẫn luôn dễ bị loại trừ ra khỏi dòng chính sử khi không còn phục vụ cho mục tiêu chính trị của chế độ đương quyền.

Việc Lý Chiêu Hoàng trở thành nữ hoàng duy nhất trong lịch sử Việt Nam không phải là minh chứng cho sự bình đẳng giới trong vương quyền phong kiến, mà là hiện tượng lịch sử đặc biệt, phản ánh sự linh hoạt trong bối cảnh khủng hoảng kế vị. Tuy vậy, hình ảnh bà vẫn là một vết chạm khác thường vào bức tranh đậm sắc nam quyền của lịch sử trung đại Việt Nam. Dù không giữ được quyền lực, dù không để lại dấu ấn trị vì lớn lao, Lý Chiêu Hoàng vẫn là hiện thân hiếm hoi của một khả năng lịch sử – khi giới tính không hoàn toàn là rào cản cho vương quyền, ít nhất là trong một khoảnh khắc bất thường, khi lịch sử mở ra khe hở cho điều chưa từng có.

------------------------------------

Tài liệu tham khảo:

Việt sử giai thoại. Nguyễn Khắc Thuần. NXB Giáo Dục, 2005.

Việt Nam sử lược. Trần Trọng Kim. NXB Văn hóa Thông tin, 2021.

Đại Việt sử ký toàn thư. Quốc sử quán triều Lê. NXB Văn học, 2022.