Văn hóa Sa Huỳnh là nền văn hóa thuộc giai đoạn sơ kỳ đồ sắt của cư dân nông nghiệp ven biển ven Nam Trung Bộ, cách đây 3.000 - 2.500 năm. Hiện vật đặc trưng của nền văn hóa này này những chiếc chum lớn dùng trong táng thức, gọi là mộ chum.
Mộ chum Sa Huỳnh đa dạng về kích thước và kiểu dáng như: chum hình trụ, chum hình trứng, chum trung gian giữa hình trụ và hình trứng, chum hình cầu, chum lồng nhau...
Chum thường có nắp hình nón cụt đáy bằng, loại gần hình chóp nón đáy gần nhọn, loại hình cầu đáy lòng chảo...
Kích thước chum khá đa dạng, chum lớn nhất có chiều cao tới 1,8m, đường kính một mét, đa phần cao dưới một mét, đường kính 50 - 60cm.
Trong mộ chum bao giờ cũng kèm theo đồ tuỳ táng gồm đồ gốm, công cụ đá, công cụ sắt, đồng và đồ trang sức...
Những đồ tuỳ táng được tìm thấy trong mộ chum thể hiện một tín ngưỡng riêng của cư dân Sa Huỳnh cũng như của cư dân vùng biển ở nhiều khu vực trên thế giới. Cuộc sống của họ gắn liền với biển và đến khi chết người thân đã đưa họ về với biển.
Theo ghi nhận từ các cuộc khai quật, mộ chum trong di chỉ văn hóa Sa Huỳnh được chôn thành cụm, thường ở cồn cao ven biển, ven sông.
Các hình thức mai táng gắn với mộ chum rất đa dạng, gồm cải táng, hoả táng, hung táng trẻ em và mộ tượng trưng.
Ngược dòng lịch sử, năm 1923, người Pháp đã tiến hành khai quật, nhiều tài liệu được thông báo trong tập san Viễn đông Bác cổ cũng như công bố của nhiều nhà khoa học, nhà nghiên cứu nước ngoài về văn hóa Sa Huỳnh.
Kể từ đó, những bí ẩn của nền văn hoá này đã được rất nhiều các nhà khoa học, khảo cổ học trong và ngoài nước nghiên cứu. Và từ đó đến nay, ngót 100 di tích thuộc văn hoá Sa Huỳnh đã được phát hiện.
Hàng chục địa điểm đã được nghiên cứu khai quật như: Hà Tĩnh, Bình Định, Huế, Quảng Nam, Đà Nẵng, Quảng Ngãi, Đồng Nai, Khánh Hoà… để khẳng định nguồn gốc bản địa và mối giao lưu giữa nền văn hoá Sa Huỳnh với các nền văn hoá khác.
Cùng với văn hoá Đông Sơn, văn hoá Sa Huỳnh là một trung tâm văn minh rực rỡ thời kỳ đầu dựng nước.
Sự giao thoa, hoà trộn các yếu tố văn hoá vừa da dạng vừa thống nhất đã tạo nên sự độc đáo của văn hoá Sa Huỳnh mà chúng ta cần tiếp tục khám phá và nghiên cứu. (Bài có sử dụng tư liệu của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam).
