Nằm ở góc phố Kim Mã – Giang Văn Minh, quận Ba Đình, chùa Kim Sơn vừa là một công trình kiến trúc Phật giáo tuyệt đẹp, vừa là di tích lịch sử quan trọng của mảnh đất Thăng Long – Hà Nội.
Theo sử sách, chùa được xây trên vùng đất xưa thuộc trại Kim Mã trong vùng Thập Tam Trại, nằm ở phía Tây thành Thăng Long. Nhiều thế kỷ trước, khu vực này là pháp trường, nơi xử trảm các tội nhân.
Để siêu độ cho vong hồn các tội nhân bị hành quyết, người dân thôn Mã Trại đã dựng am Vạn Linh bằng tranh. Đây chính là tiền thân của chùa Kim Sơn.
Vào năm 1789, khi Vua Quang Trung đưa quân về thành Thăng Long và đại chiến với quân Mãn Thanh ở Đống Đa, hàng nghìn liệt sỹ Tây Sơn tử trận đã được quy tập về thôn Mã Trại, tạo thành một thành nghĩa trang.
Am thờ cũ từ đó trở thành nơi thờ tự nghĩa quân Tây Sơn. Vào năm 1881, am bị đổ do bão và được nhân dân dựng lại bằng gạch ngói, tô tượng Phật để thờ, thường gọi là chùa Tàu Ngựa hay chùa Tàu Mã. Năm 1898, chùa trùng tu, đổi tên là Kim Sơn.
Năm 1932, chùa Kim Sơn được xây lại và trở thành một ngôi chùa có quy mô bề thế, không gian rất đẹp với hồ nước, bình phong, cổng gỗ, sân gạch, các tòa nhà được xây theo lối truyền thống với khung gỗ chạm trổ tinh xảo, mái lợp ngói ta.
Về tổng quan, kiến trúc chùa gồm tòa chính điện ở điện ở trung tâm, hai bên có đền thờ Mẫu và đàn Vạn Linh. Dù đã được trùng tu trong những năm gần đây, chùa vẫn giữ được những nét kiến trúc có từ gần 100 năm trước.
Chùa hiện lưu giữ nhiều pho tượng có giá trị nghệ thuật cao, trong đó có các tượng của chùa Linh Sơn ở phố Nguyễn Trường Tộ bị bom Mỹ đánh sập năm 1967. Chính điện có pho tượng Phật bằng đồng nguyên khối đúc liền, được coi là một tuyệt tác nghệ thuật Phật giáo.
Bất chấp làn sóng đô thị hóa của thủ đô Hà Nội, chùa Kim Sơn vẫn giữ được khoảng không gian xanh hấp dẫn với khu vườn rộng tràn ngập cây cối phía trước chính điện.
Đứng giữa vườn chùa tĩnh lặng, khó có thể hình dung nơi đây xưa kia là pháp trường, và ngày nay thuộc về khu vực trung tâm đầy náo nhiệt của đô thị lớn thứ hai Việt Nam.
Với những giá trị to lớn về lịch sử và kiến trúc nghệ thuật, chùa đã được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia vào năm 1985.
Ngày nay, chùa Kim Sơn là một ngôi chùa nổi tiếng, thu hút đông đảo du khách gần xa đến tham quan chiêm bái vào các dịp lễ Tết ở Hà Nội.
