Trong đời sống văn hóa của đồng bào Thái huyện miền núi Quan Sơn nói riêng, lễ hội Mường Xia là lễ hội tâm linh, tín ngưỡng quan trọng. Trong cái tổng hòa về bản sắc văn hóa Việt vừa đa dạng, vừa thống nhất, văn hóa truyền thống của đồng bào Thái vùng biên giới xứ Thanh lại có cách lý giải riêng, hình thái văn hóa riêng, ở đó gắn bó chặt chẽ với tín ngưỡng, phong tục, tập quán. Trong đó, phong tục gửi “vía” nơi “Hòn đá vía” mang đậm nét nhân văn trong phong tục cúng tế, thể hiện tại 5 điểm trên địa bàn Mường Xia theo thuyết ngũ hành sinh khắc ( Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ). 

Tục thờ “ hòn đá vía” gắn lễ hội Mường Xia

Đối với đồng bào Khơ Mú tại bản Lách, bản Đoàn Kết (huyện Mường Lát), họ tin rằng “ đá” là vật có khả năng trừ tà, ngăn ngừa không cho ma quỷ làm ốm đau, bệnh tật. Từ đó, người dân địa phương thường dùng các vật kỵ ma hay bùa phép bằng đá.

Đối với các thầy mo, thầy cúng, “đá” vốn là vật bất li thân, trong “túi khót” của thầy Mo Cao Ngọc Rạng (người Mường), làng Muối (Cẩm Thành, Cẩm Thủy) có các hòn đá đặc biệt, rìu đá khi làm lễ. Đá như một quyền năng truyền những lời phán dạy của thần linh qua thầy Mo tới con người…

Nằm trong dòng chảy về tục thờ đá nói chung, tục thờ đá của người Thái cổ, tại xã Sơn Thủy (Quan Sơn), địa bàn cư trú của người Thái đen có từ thuở xa xưa.

Theo lời kể của các bậc cao nhân địa phương, được biết “hòn đá vía” ở Mường Xia có từ thời khai thiên, lập ấp, sự linh thiêng, ứng nghiệm của hòn đá “ thần” từ lâu đã ăn sâu vào tiềm thức người dân nơi đây. Tại trung tâm bản Chung Sơn ( xã Sơn Thủy) hòn đá vía vẫn nằm nguyên vị trí năm xưa, sát cạnh nền nhà của Tư Mã Hai Đào ( Phò mã Tén Tằn). Tương tự như nằm trong lòng bàn tay được bao bọc, chở che. Ở đó, họ cầu thần giữ vía cho mọi nhà, mọi người trên đất Mường Xia, cầu mong bình an sức khỏe, mùa màng tươi tốt. Người dân Mường Xia quan niệm, sự kết hợp giữa đá và các đối tượng thờ cúng sẽ tạo ra một sức mạnh cộng hưởng, bản chất sự sống trong đá sẽ tiếp thêm sinh khí cho những biểu tượng về sự sinh sản…

Như vậy, điểm cúng nơi chôn dấu “đá vía” mang hành Thổ trong thuyết ngũ hành sinh khắc của lễ hội Mường Xia.

Đến hình tượng người anh hùng Tư Mã Hai Đào

Lễ hội Mường Xia là nơi bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống của người Thái vùng biên giới Quan Sơn với các nghi lễ văn hóa tâm linh, với tục thờ “ Hòn đá vía” gắn liền công trạng người anh hùng Tư Mã Hai Đào. Theo một số tài liệu nghiên cứu, Tư Mã Hai Đào là vị tướng tài, võ nghệ cao cường, giúp vua lập nhiều chiến công, được phong tước Tư mã Biên phòng (thế kỷ XV). Trong thời gian trấn ải biên cương, ông đã chọn Mường Xia xây dựng thủ phủ, góp phần khai sáng vùng đất biên ải, mang lại ấm no, hạnh phúc cho bản làng. Sau khi ông mất, để nhớ công trạng của ông, người dân đã gửi vía vào hòn đá thiêng. Từ đó, ông được người dân Mường Xia coi là vị thần giữ vía cho cả mường, “hòn đá vía” trở thành biểu tượng cho sức mạnh tinh thần to lớn trong đời sống tâm linh của đồng bào Thái…

Trong lễ hội Mường Xia, có tục rước “hòn đá vía”, đồng bào Thái cho rằng, vía con người do trời cai quản, nếu “mất vía”, không giữ được vía thì con người và vạn vật sẽ ốm đau, bệnh tật. Vì vậy, Lặc Mắn (hòn đá vía) luôn được người dân nơi đây coi như báu vật từ đời này sang đời khác.

Trong lễ hội Mường Xia, “hòn đá vía” sau khi được đào lên, được gội rửa sạch sẽ bằng nước đựng trong các ống tre, nứa từ thượng nguồn dòng suối. Tiếp đến, người dân lau chùi cẩn thận, dùng tấm vải đỏ bọc lại, cẩn thận đặt lên kiệu Long Đình do mười tám thanh niên chọn lựa kỹ càng, mang trang phục dân tộc rước đi.

Bà Hà Thị Mai, Trưởng phòng VHTT huyện Quan Sơn, cho biết: “ Khi ‘hòn đá vía’ về tới đền và yên vị, mâm lễ rước về được bổ sung thêm hai chum rượu cần cạnh bên ‘hòn đá vía’, còn Lặc Mắn đặt tại vị trí trung tâm của đền. Tiếp đó, các bà Một – chủ lễ bắt đầu làm lễ chính… Sau khi kết thúc lễ hội, ‘hòn đá vía’ lại được người dân mang về vị trí cũ tại bản Chung Sơn (Sơn Thủy) chôn cất cẩn thận”.

Lễ hội Mường Xia xã Sơn Thủy, huyện Quan Sơn được diễn ra trong các ngày 24, 25,26 tháng Ba âm lịch hàng năm.