Nằm trên đất làng Lương Trung xã Lương Niệm phủ Quảng Xương nay, là khu phố Khanh Tiến phường Trung Sơn thị xã Sầm Sơn, đền Đề Lĩnh có lịch sử gần 500 năm, là ngôi đền nổi tiếng linh thiêng, gắn với một câu chuyện lịch sử bi tráng được lưu truyền nhiều thế hệ.
Tương truyền, Đề Lĩnh là người làng Bồng Báo thuộc xã Vĩnh Hùng huyện Vĩnh Lộc ngày nay. Làm võ quan dưới thời vua Lê Tương Dực (1510 -1516), ông được trọng dụng do tài trí hơn người và từng bước trở thành một nhân vật trong tứ trụ triều đình, ngày đêm kề cận bên vua.
Lê Tương Dực vốn là một ông vua tài giỏi nhưng hoang dâm và ăn chơi vô độ. Tuy trọng dụng Đề Lĩnh nhưng trong lòng vua luôn cảm thấy bất an, sợ Đề Lĩnh làm phản. Không thể vô cớ giết chết, vua đã đẩy Đề Lĩnh đi canh giữ vùng cửa biển Sầm Sơn, khi ấy còn hoang vu, dân cư thưa thớt, nhiều đảng cướp cư trú.
Từ khi có mặt ở vùng đất Sầm Sơn, Đề Lĩnh đã khai hoang mở đất dẹp yên loạn đảng, luyện binh, lập trại ngày đêm rèn luyện võ vật cho nhân dân. Ông trở thành ông tổ nghề võ vật Làng Lương Trung. Dân chúng được sống trong yên vui thái bình nên khắp nơi ca ngợi công lao của Đề Lĩnh.
Tiếng đồn về Đề Lĩnh chẳng bao lâu đã lại đến tai nhà vua. Vua cho mời thầy địa lý bên Tàu về xem. Thầy địa lý phán rằng do Đề Lĩnh ngự trên vùng đất được xem là đầu của con Rồng nếu không cẩn thận có thể nhà Vua sẽ bị mất ngôi.
Lấy cớ là ban thưởng tiền vàng của cải cho Đề Lĩnh và vỗ yên dân chúng, vua Lê Tương Dực cho đào con sông Đơ với lí do để lấy nơi cho thuyền bè chở vàng bạc tiền gạo vào cho tướng quân lập làng dựng ấp nhưng thực chất là để cô lập tướng quân với bá quan văn võ trong triều và muốn phá bỏ thế đất nơi tướng quân Đề Lĩnh đang trấn giữ.
Không ngờ, khi đào sông dân phu đã chạm phải long mạch làm đứt đầu con rồng đang yên ngủ, mỗi nhát cuốc bổ xuống nước chảy ra đỏ lòm như máu. Ngay sau ngày con sông hoàn thành thì cũng là lúc tai họa ập tới, năm ấy nước Việt mất mùa đói kém, dịch bệnh lan tràn dân chúng lầm than.
Nhà Minh nhân cơ hội ấy đã đem theo lương thảo, quân lính tràn vào nước ta bằng đường biển. Chúng lợi dụng địa hình hiểm trở đã ẩn nấp trên núi ngày đêm quấy nhiễu, cướp bóc, giết dân cướp đất, dân chúng hoảng loạn.
Đề Lĩnh đã chiêu mộ binh sỹ đem quân chống giặc nhưng thế trận chênh lệch lại bị cô lập không có người ứng viện kịp thời nên quân ta đã bị giăc đánh, bị vây hãm. Hai cô con gái của người vì muốn báo thù cho cha nên đã giả trai cầm quân đánh giặc hòng giải vây cho cha.
Ba cha con chiến đấu ngoan cường cho tới hơi thở cuối cùng. Xác ba người được nhân dân đem về chôn cất tại vùng đất mà ông đã dày công gây dựng và lập đền thờ phụng.
Trải qua nhiều thế kỷ với không ít thăng trầm nhưng đến nay ngôi đền vẫn được nhân dân tu sửa và chăm lo hương khói thường xuyên.
Ngày 17 tháng Giêng hằng năm là ngày Ngài Đề Lĩnh tử trận, nhân dân lại tổ chức tế lễ hương khói và mở hội đấu vật. Những trai tráng khỏe mạnh cường tráng sau khi thắng vật thì đội lễ vào dâng hương cho Ngài.
Năm 1993, đền Đề Lĩnh đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia của Việt Nam. Bài viết có sử dụng tư liệu của Trung tâm Văn hóa - Du lịch thị xã Sầm Sơn.
