Tranh minh họa cho chuỗi thảm họa ập xuống thành phố Lisbon, Bồ Đào Nha năm 1755. Nguồn: Alamy
Sáng ngày 1/11/1755, Lisbon – thủ đô quyền lực của đế quốc hàng hải Bồ Đào Nha – khoác lên mình vẻ trang nghiêm trong ngày Lễ Các Thánh.
Theo trang Lisbon Quake, thành phố này, với dân số ước tính 200.000 người, được xem là đô thị lớn thứ tư châu Âu, nổi bật nhờ sự giàu có, sôi động thương mại và văn hóa đa dạng. Kiến trúc Manueline – phong cách xây dựng định hình dưới triều vua Manuel I – khiến Lisbon càng thêm lộng lẫy, với các chi tiết trang trí như dây thừng đá, mỏ neo, vỏ sò và các biểu tượng hàng hải điển hình, là dấu ấn của một thời kỳ khai phá đại dương rực rỡ.
Thế nhưng, chỉ trong một buổi sáng, một chuỗi thảm họa chưa từng có đã gần như phá hủy mọi thứ. Thành phố phồn vinh biến thành đống đổ nát, mở ra một trong những bi kịch lớn nhất lịch sử châu Âu thế kỷ 18.
Buổi sáng định mệnh, thảm họa đầu tiên
Tranh vẽ mô tả động đất ở Lisbon năm 1755. Nguồn: Jupiter Images
Gần 10h sáng ngày Lễ các Thánh ở Bồ Đào Nha, thành phố Lisbon – nơi các tín đồ công giáo xuất hiện đông nghẹt ở nhà thờ – bất ngờ rung chuyển dữ dội vì động đất.
Tiếng động ban đầu được mô tả như “tiếng xe ngựa nặng chạy nhanh ở xa”, rồi nhanh chóng chuyển thành sự chấn động dữ dội khiến các bức tranh trên tường đập vào nhau, căn phòng như xoay vòng khiến người ta không thể đứng vững.
Ghi chép của linh mục người Anh Richard Goddard, một nhân chứng, cho thấy ông kinh hoàng chứng kiến Lâu đài St. George đổ sụp và một đám mây bụi mù mịt nhấn chìm cả thành phố trong bóng tối.
Trận động đất kéo dài từ ba phút rưỡi đến sáu phút, với ba chấn động chính dữ dội. Trung tâm Nghiên cứu Thiên tai (Đại học Delaware) - một trong những cơ sở nghiên cứu hàng đầu Mỹ về thảm họa tự nhiên - ước tính, cường độ trận động đất năm đó khoảng 8,5 đến 9 độ Richter, một trong những trận động đất mạnh nhất được ghi nhận trong lịch sử châu Âu.
Theo một số tài liệu còn lưu lại, các khe nứt rộng tới 5 mét đột ngột xuất hiện giữa trung tâm thành phố. Các nhà thờ lớn với kiến trúc vòm đá nặng nề không thể chịu nổi chấn động và sụp đổ lên các giáo đoàn đang hành lễ bên trong, gây ra thương vong kinh hoàng.
Biển rút cạn và trận đại hồng thủy
Sóng thần tấn công thành phố Lisbon năm 1755. Ảnh minh họa: Refoorest
Những người sống sót sau trận động đất cực mạnh đã đổ xô ra khu vực bến cảng rộng rãi để tìm nơi an toàn, tránh xa các tòa nhà đang sụp đổ.
Tại đây, họ chứng kiến cảnh tượng kỳ lạ và đáng sợ: Biển đột ngột rút cạn - dấu hiệu báo trước của thảm họa mà những người thời đó còn chưa nhận ra.
Khoảng 40 phút sau trận động đất, cơn sóng thần đầu tiên ập vào. Công trình nghiên cứu được lưu trữ tại thư viện Quốc gia Đức mô tả những con sóng khổng lồ ập vào bờ "nhanh đến nỗi nhiều người cưỡi ngựa phải phi nước đại hết tốc lực lên vùng đất cao hơn vì sợ bị cuốn đi".
Có ít nhất ba đợt sóng lớn tấn công thành phố. Edward Paice - tác giả người Anh chuyên về lịch sử thiên tai - viết rằng bến cảng bằng đá mới xây Cais da Pedra, nơi hàng trăm người đang tìm nơi trú ẩn, đã "hoàn toàn bị cuốn đi và biến mất hoàn toàn", kéo theo tất cả những người trên đó xuống nước. Cơ quan Khí quyển và Đại dương Quốc gia Mỹ (NOAA) - cơ quan nghiên cứu thiên tai hàng đầu thế giới - xác nhận, sóng thần đã khiến thêm khoảng 1.000 người ở Lisbon thiệt mạng và tàn phá các vùng ven biển của Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và Morocco.
"Bão lửa" kinh hoàng, dập tắt hy vọng cuối
Khi chưa hết choáng váng vì động đất và sóng thần, người dân Lisbon tiếp tục đối mặt với hỏa thần - thảm họa thứ 3 xảy ra trong cùng buổi sáng.
Tài liệu lịch sử ghi nhận vô số ngọn nến được thắp trong nhà và nhà thờ cho ngày lễ đã bị đổ trong trận động đất, gây ra hỏa hoạn ở nhiều nơi khác nhau.
Paice, tác giả người Anh chuyên nghiên cứu về lịch sử thiên tai, dẫn lời một nhân chứng đứng trên cao thấy lửa bùng lên ở "sáu hoặc bảy nơi khác nhau" chỉ vài phút sau động đất. Những đám cháy nhỏ nhanh chóng hợp lại thành trận "bão lửa" kinh hoàng. Gió thổi bùng làm lửa càng lan rộng.
Theo trang Britannica, "bão lửa" thiêu rụi thành phố trong năm hoặc sáu ngày liên tục, tạo ra sức nóng khủng khiếp đến nỗi những người ở cách xa tới 30 mét cũng bị cảm thấy khó thở.
Đối với những người sống sót, ngọn lửa đã dập tắt hy vọng cuối cùng về việc cứu hộ và thu hồi tài sản.
Thiệt hại tàn khốc
Tranh vẽ thương vong và thiệt hại trong chuỗi thảm họa ở Lisbon năm 1755. Nguồn: History Today
Hậu quả của thảm họa ba tầng này không thể tưởng tượng được. Theo trang Lisbon Quake, ước tính số người chết ở Lisbon dao động từ 12.000 đến 50.000 người, khoảng một phần tư dân số thành phố. Một số tài liệu cho thấy tổng số người chết trên khắp Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và Morocco có thể lên tới 40.000-50.000 người.
Thiệt hại vật chất cũng vô cùng lớn. Khoảng 85% các tòa nhà ở Lisbon bị phá hủy. Theo tài liệu của Trung tâm Thông tin Nguy hiểm Môi trường Quốc gia Mỹ (NCEI), trong số khoảng 20.000 ngôi nhà, chỉ còn lại khoảng 3.000 có thể ở được. Thống kê từ trang Lisbon Quake cũng cho biết, 53 cung điện, 32 nhà thờ chính, 60 nhà nguyện và 46 tu viện đã bị phá hủy hoặc hư hại nặng.
Mất mát lớn nhất có lẽ là về văn hóa. Cung điện Hoàng gia Ribeira nằm bên bờ sông Tagus chứa thư viện hoàng gia với 70.000 đầu sách và hàng trăm tác phẩm nghệ thuật vô giá đã vĩnh viễn biến mất. Các kho lưu trữ hoàng gia chứa đựng những ghi chép lịch sử vô giá về các cuộc thám hiểm và các nhà hàng hải tiên phong cũng bị thiêu rụi hoàn toàn.
Tái thiết từ tro tàn: Kỹ thuật chống địa chấn tiên phong
Việc tái thiết khu trung tâm Lisbon được dồn toàn lực sau chuỗi thảm họa. Thành phố cũ, một mê cung thời trung cổ, được thay thế bằng phiên bản mới, thiết kế dạng ô bàn cờ hợp lý với các đường phố rộng, thẳng tắp.
Quan trọng hơn, các kỹ sư tái thiết Lisbon đã phát triển một trong những kỹ thuật xây dựng chống động đất đầu tiên trên thế giới: "gaiola pombalina" (lồng Pombaline). Đây là khung gỗ linh hoạt được tích hợp vào các bức tường đá, được thiết kế để "lắc lư" theo chấn động thay vì sụp đổ, giúp tiêu tán năng lượng của trận động đất.
Tài liệu từ Tennessee Tech ghi chép cho rằng, khả năng chống chịu của các cấu trúc này được thử nghiệm bằng cách cho các trung đoàn lính diễu hành xung quanh các mô hình để mô phỏng rung chấn. Đây là một trong những ví dụ sớm nhất về thử nghiệm kỹ thuật địa chấn - tuyên bố mạnh mẽ rằng con người, thông qua khoa học và kỹ thuật, có thể hiểu và kiểm soát sự phẫn nộ của tự nhiên.
